«قربانش بروم شیخ حسین آقای قره باغی از کوچه که می گذرد، چشم هایش را می بندد تا زنان نامحرم را نبیند…» (مجله «ملانصرالدین» بی تاریخ)

نوشته: ویلم فلور

ترجمه و تلخیص: عباس جوادی

نوشته زیر نخستین بخش از چکیده رساله ای است به قلم ایرانشناس معروف هلندی-آمریکائی ویلم فلور در باره نقش اجتماعی و سیاسی سید ها در ایران دوره قاجارطبق منابع اروپائی که در سال 2016 در مجله «مطالعات ایرانی» با این مشخصات منتشر شده است:

Willem Floor: Seyyeds in Qajar Iran According to European Sources; in: Studia Iranica, 45/2, 2016

چکیده فارسی این بررسی در چهار بخش به خوانندگان تارنمای «رادیو فردا» تقدیم می شود: (1) یعنی چه «سیّد»؟ راه تشخیص سید ها، (2) سید های دروغین، تعداد آنها (3) احترام همراه با ترس، و (4) اشتغال سید ها و منبع درآمد آنان.

این رساله 129 زیرنویس دارد که در هر کدام به یک و یا چند منبع اشاره شده است. در این ترجمه ما این همه آن زیرنویس ها و منابع را ذکر نکردیم تا از طول کلام و حالت دانشگاهی گرفتن این نوشته پیشگیری کنیم، اگرچه در موارد اندکی که ممکن است سوال برانگیز باشد، منبع اطلاعات مورد استفاده را داده ایم. اگر خوانندگان ترجمه فارسی رساله در موارد بخصوصی خواهان دریافت اطلاعات بیشتری در مورد منابع این بررسی بودند، خواهش می کنیم به متن اصلی انگلیسی رساله مراجعه کنند و یا پرسش خود را در بخش دیدگاه های این سلسله گفتار ها مطرح نمایند تا مترجم، منبع مورد نیاز را به صورت پاسخ در همانجا قید کند.

همه کاریکاتور ها از مجله فکاهی-انتقادی «ملا نصرالدین» است که در سال های 1906 تا 1913 به زبان ترکی آذری در تفلیس (گرجستان کنونی) چاپ می شد. این مجله که ادبیات مشروطه ایران را نیز تحت تاثیر خود قرار داده بود، بعد ها مدتی نیز در تبریز و سپس باکو چاپ شد و چند سال پس از تاسیس حکومت شوروی تعطیل گردید.

یعنی چه «سیّد»؟

«سید» یک عنوان موروثی است و به اعضای طبقه ای گفته می شود که خود را نوادگان و اولاد پیغمبر اسلام می شمارند. سید ها («سادات») قشری از انسان های معمولا متدین و صاحب احترام و نفوذ هستند. مقامی که در زندگی اجتماعی در طول صد ها سال گذشته به سید ها داده شده، به حدیثی به نام «ثقّلین» (حدیث دو گنج) از احادیث پیامبر اسلام باز می گردد که می گوید: «من در میان شما دو امانت نفیس و گرانبها می گذارم، یکی کتاب خدا، قران، و دیگری عترتم، اهل بیت را. تا وقتی که از این دو تمسک جوئید، هرگز گمراه نخواهید شد و این دو یادگار من هیچ گاه از همدیگر جدا نمی شوند.»

صرفنظر از اینکه حدیث نامبرده تا چه اندازه صحیح و یا موثق است، کلا مسلمانان و به ویژه اهل تشیع نه تنها به سیدها  مقام بخصوصی قائل هستند، بلکه  آنها را مورد احترام و تکریم قرار می دهند و بسیاری از سید ها نیز از این راه درآمد و گذران زندگی خود را تامین می نمایند.

اینکه شخص مدعی سیادت چه نوع سیدی هست، بسته به نام زنی است که ازعلی ابن ابیطالب، پسرعموی پیغمبرو خلیفه چهارم، اجداد مادری و یا پدری آن شخص را به دنیا آورده است. پیامبر اسلام دختری به نام فاطمه داشت که همسر علی شد و از او دو پسر به نام حسن و حسین به دنیا آورد. در میان شیعیان، معمولا کسانی که خود را از تبارفاطمه یعنی از فرزندان حسن و یا حسین می شمارند، سید های «حقیقی» به حساب می آیند. نتیجتا برخی از آنها سادات «حسنی» و دیگران «حسینی» نامیده می شوند. به هر دوی این گروه ها مجموعا «بنی فاطمه» گفته می شود. برعکس، کسی که تبار خود را از علی، اما نه از فاطمه بلکه از دیگر زنان علی می شمارد، «سید حقیقی» به حساب نمی آید. این اشخاص را گاه «سید علوی» نامیده اند.

آنها که نوادگان سیدهای ذکور یعنی مرد هستند «شریف» نامیده می شوند. «مقام» آنها بالاتراز کسانی است که از نوادگان «سیده ها» یعنی سید های زن هستند. آنها هم به نوبه خود «میر» و یا «میرزا» نامیده می شوند.

سید ها متناسب با نام اجداد و امامانی نامیده می شوند که خود را نوادگان آنها می شمارند. گروه های اصلی سید ها به همین صورت نام گذاری می شوند، مانند حسنی و یا طباطبائی، حسینی، عابدی، زیدی، باقری، جعفری، موسوی، کاظمی، رضوی و یا رضائی، تقوی، نقوی. هر کدام از اینها هم به شاخه ها و طایفه های کوچکتر تقسیم می شوند. سید های هر محل معمولا نام اجداد محلی خود را می گیرند که به نوعی خود را منتسب به گروه های اصلی سادات می شمارند. برای نمونه  در اردبیل آنها که خود را «سید صفوی» به حساب می آورند، می گویند که به شیخ صفی الدین اردبیلی منتسب هستند و یا در سبزوار شاخه مهمی از سادات خود را «عربشاهی» می نامند.

راه تشخیص سید ها

در گذشته تشخیص سید ها آسان تر بود. ظاهر و لباس آنها عموما شبیه ملا ها بود، اما نشان ظاهری شان عمامه و یا کمربندی سبز و یا یکی دو علامت دیگر سبز رنگ بود که به عبا و عمامه خود می بستند و با این کار نشان میدادند که «اولاد پیغمبر» هستند، چرا که سبز، همچون رنگ پیامبر اسلام قبول می شد. ظاهرا رنگ و نشان های سبز چیزی است که در قرن چهاردهم در دولت مملوک های مصر و شام میان سادات رایج شده و به نقاط دیگر جهان اسلام گسترش یافته است. در همان دوره، حکمران مملوک، اشرف شعبان بن حسن دستور داد همه سید ها نشانه ای سبز رنگ به عمامه خود بزنند.

همچنین، در دوره قاجار سید ها اسب خاکستری سوار می شدند، تا جائی که بنا به نوشته اسحاق آدامز «آنها حتی ادعا می کردند همه اسب های خاکستری رنگ متعلق به سید ها هستند.» (1)

ولی چگونه می شد فهمید که مدعیان سیادت که کمر بند سبز می بستند، دغل باز نیستند؟

در اوایل اسلام، دقیق ترش حدودا در سال های 860 م.، این مشکل تشخیص داده شده و برخی تدبیرها اتخاذ گردیده بود. از آن جمله بود تاسیس مقامی بنام «نقیب الاشراف» در دوره خلیفه های عباسی که وظیفه اش ثبت و نگهداری دفاتر مرگ و تولد و شجره نامه سید ها و مراقبت از زندگی مادی و اعتبار «شریف» ها و اثبات و یا رد ادعا های سیادت بود. این «نقیب الاشراف» ها حتی در مورد سیده ها یعنی سیدهای زن مواظب بودند که آنها با مردانی ازدواج نکنند که مقام اجتماعی شان از خود آنها پائین تر است. در دولت هائی که از پی عباسیان در ایران بر سر کار آمدند نیز همین سنت و مقام «نقیب الاشراف» با عناوین گوناگون ادامه یافت.

در دوره صفویان نیز این باصطلاح «سید باشی ها» نقیب الاشراف و یا نقیب الممالک نامیده می شدند. دولت صفوی برای تامین مالی این اشخاص به آنها این صلاحیت را هم داده بود که همراه با «کلانتر» ها به جمع آوری مالیات میان مردم و بویژه اصناف بپردازند. یک نقیب الاشراف سرتاسری برای ایران وجود داشت که رهبری و مدیریت «نقیب» های محلی ایالات و ولایات را بر عهده داشت. همین وضع در دوره قاجار نیز برقرار بود. در این دوره نقیب الاشراف را «رئیس سادات» می نامیدند.  بعد ها کار رسیدگی به اصناف از سیدها سلب شد، اما به جای آن رسیدگی به وضع فرقه های درویشی به آنها محول گردید. بنظر می رسد که ناصرالدین شاه در سال های 1870 نام این مقام را به «نقیب السادات» تبدیل نمود. بطور همزمان نظارت بر سادات غیر متمرکز گردید و در هر شهر سیدی به نام «رئیس السادات» تعیین شد که معمولا رئیس طایفه اصلی سادات محل بود.

چگونگی دقیق انتخاب و تعیین رئیس السادات های محل ها و حدود وظایف و اختیارات آنان معلوم نیست.  یکی از وظایف این «رئیس السادات» ها هم قضاوت در مورد دعاوی حقوقی و جرایمی مانند قتل بود که به نوعی مربوط به سید ها می شد، چرا که دولت و حکام دنیوی از مداخله در این موارد پرهیز می کردند. مثلا وقتی سیدی فردی عادی را می کشت، کسی جرات نمی کرد به او نیز مانند افراد عادی مجازات اعدام بدهد، چونکه باور عمومی بر آن بود که «این کار (یعنی اعدام یک سید) گناهی بزرگ محسوب می شود، زیرا مردم عموما بر آن بودند که خداوند انسان ها را بخاطر پیامبر اسلام و نوادگان او آفریده است و مجازات یک سید را تنها و تنها رئیس طایفه همان سید می تواند صادر کند» (آدامز، همانجا.) مثلا در سال های 1900 سیدی که در یزد لوطی محل بود یک پارسی زرتشتی را به قتل رسانید. حاکم یزد او را جهت محاکمه به تهران فرستاد. مجتهد یزد نیز به تهران رفت تا آزادی سید قاتل را از شاه خواهش کند و شاه نیز دستور داد سید نامبرده آزاد شود. یک میسیونر بریتانیائی به نام ناپیرمالکم نوشت: «سید ها با مجازات به مراتب سبک تری روبرو می شوند و از این جهت خود را حتی تابع آن مقدار مختصر عدالتی که موجود است نیزنمی شمارند.» (2) بر عکس، هنگامی که در دهم ژوئیه 1913 ژاندارمی در شیراز سیدی را به قتل رسانید، فرد قاتل روز بعد در دادگاهی نمایشی محاکمه و بلافاصله اعدام گردید. (3)

با اینهمه، کوشش پاسخگو نمودن نقیب ها به وزارت عدلیه، حتی اگر چه اقدامی نه چندان قاطع بلکه صوری بود، به هر تقدیر نشان دهنده آرزوی دولت مبنی بر تاسیس نوعی نظارت و کنترل بر این شاخه جداگانه و غیرمسئول دستگاه قضائی به شمار می رفت. گاه هم ماموران دولتی ابتکار به کار برده راه و رسم خود را برای مجازات سید ها می یافتند. مثلا هانری موسر (4) می نویسد که روزی سیدی به «ژنرال گاستیگر خان» که مهندسی اتریشی بود و به دعوت ناصرالدین شاه به ایران آمده، مسئول راه سازی از تهران به شمال و همچنین خراسان شده بود، ناسزا می گوید. گاستیگر دستور می دهد آن سید را که به نشانه سید بودنش عمامه سبزی بر سر داشت، با عزت و احترام به چادر او می آورند. وقتی سید وارد چادر می شود، گاستیگر ناگهان عمامه سبز سید را از سر او می گیرد و سپس به نوکرانش دستور می دهد که کتک مفصلی به سید بزنند. پس از اجرای این مجازات جدی، گاستیگر عمامه سبز سید را دوباره به سر او گذاشته و او را با همان عزت و احترام از چادر خود به بیرون روانه می کند.

در بخش بعدی در باره سید های دروغین سخن خواهیم گفت که تبارشان هیچ ارتباطی به پیامبر اسلام و علی بن ابیطالب ندارد و حتی برخی از آنان عرب و مسلمان هم نبودند، اما بخاطر استفاده از امتیازات مادی و اجتماعی که سید ها از آن برخوردار بوده اند، خود و تبار خود را «سید» و «اولاد پیغمبر» نامیده اند.

برخی منابع:

(1) Adams, Isaac, Persia by a Persian, 1900, p. 387
(2) Malcolm, Napier: Five Years in a Persian Town, London, 1905, pp. 101-102
(3) Archive: Government of Great Britain, 1914, p. 152, No. 317
(4) Moser, Henri: A Travers L’Asie Centrale, Paris, 1885, p. 420

دسته‌ها:رنگارنگ, سیدهای ایران