جواد خان گنجه ای – ۱۷۴۸ – ۱۸۰۴ میلادی

عباس جوادی – از نظر تاریخ، یک لحظه بیش نیست و از نظر عمر ما انسان های فانی مربوط به فقط هفت-هشت نسل گذشته میشود.  درست 200 سال پیش، در 29 شوال 1228 هجری قمری برابر با 24 اکتبر 1813 میلادی نمایندگان ایران و روسیه  در قریه «گلستان» (بین گنجه و قره باغ)  عهدنامه معروف «گلستان» را امضا کردند. 15 سال بعد از آن هم جنگ بین دو کشور، یکی برتر و دیگری فرسوده و درمانده،  ادامه یافت تا اینکه دو طرف در قریه ترکمنچای (آذربایجان شرقی) عهدنامه جدید «ترکمنچای» را امضا کردند. با این دو عهدنامه ایران تمام سرزمین های خود درشمال ارس یعنی جمهوری آذربایجان کنونی، ارمنستان و بخشی از گرجستان را از دست داد.

**********

مرزهای رسمی ایران، روسیه و عثمانی در سال 1800

در سال های 1330 و 1340 که ما در کوی مقصودیه (شهرداری) تبریز زندگی میکردیم چندین خانواده محترم با نام های فامیلی گنجه ای، گنجوی وگنجویان هم آنجا زندگی میکردند. از آنها دو خانواده همسایه دیوار به دیوار ما بود. دو خانواده دیگر عبارت بودند از مرحوم دکتر جعفر گنجه ای پزشك كودكان که خود مرا هم وقتی بچه بودم پیش ایشان میبردند و یک آقای دکتر گنجه ای ( ویا گنجوی) دیگر که اسم کوچکشان را فراموش کرده ام و متخصص پوست بود. آن وقت ها شنیده بودم که این خانواده ها مدت ها پیش از «گنجه واقع در قفقاز» آمده اند. از خانواده بزرگ گنجه ای بعضی ها هم به تهران رفتند. دو نفرشان، آقایان رضا گنجه ای که مجله معروف «باباشمل» را راه انداخت و جواد گنجه ای که وارد سیاست شد جزو آنهاست. میدانم که فرزندان بعضی از خانواده های گنجه ای (گنجوی و گنجویان) هم به خارج (بخصوص انگلستان و آمریکا) رفته اند.

آنوقت ها ما جوان ها بخاطر بی تجربگی و ندانستن گذشته، تصورات مبهمی از شهر های قفقاز مانند گنجه، باکو، نخجوان و یا اردوباد داشتیم. فقط میدانستیم که مردم این شهر ها هم مسلمان و ترک زبان اند و آن سرزمین ها هم زمانی جزو ایران بودند اما ایران در جنگ با روسیه این سرزمین ها را ازدست داده است.

من از بزرگان و دوستان همسایه که از خانواده های گنجه ای بودند شنیده بودم که اجداد آنها پس از شکست ایران و کشته شدن آخرین حکمران ایران در گنجه یعنی جواد خان زیاد اوغلی قاجار به ایران آمده و اکثرشان در تبریز و یا تهران ساکن شده اند.

مرزهای ایران و روسیه بعد از عهد نامه گلستان 1813

بعد ها که به تاریخ علاقه پیدا کردم فهمیدم که جواد خان در همان ابتدای جنگ های ایران و روس در سال 1218 قمری یعنی 1804 م بعد از مقاومتی مصرانه و قهرمانانه کشته شده و بدین ترتیب شهر و ولايت گنجه بدست روسها افتاده است. داستان های بسیاری در مورد رشادت و مقاومت جواد خان، نیرو های او و حتی همسر و فرزندان و اعضای خانواده بزرگترش وجود دارد. بعد از شکست خونین جواد خان و قتل اوست که برخی از اعضای خانواده او که از جنگ جان سالم بدر برده بودند به ایران میایند و برخی دیگر در ولایات قفقاز و روسیه پخش و پلا میشوند.

طایفه زیاد اوغلی ها

قتل جواد خان به بیش از 300 سال حاکمیت سلسله محلی زیاداوغلی ها در ولایت گنجه پایان داد. اولین کسی از اجداد جواد خان که به تاریخ مکتوب وارد شده جد بزرگ او خضربیگ قاری­میش قاجاربود که طبق روایات حوالی سال 900 ق یعنی 1495 م با طایفه خود از شام و یا آناتولی به ایران آمد و جزو پیروان مسلک صفویه و دسته های ایلاتی شد كه به شاه اسماعیل در رسیدن به قدرت کمک کردند. به نوشته محمد علی بهمنی (1) «امت­بیگ فرزند خضربیگ قاری­میش نزدیک به سال 907ق به حضور شاه اسماعیل رسید و لقب زیاداوغلی گرفت؛ فرزند امت­بیگ، شاهوردی سلطان، زیاداوغلی جد جوادخان و جد خاندان سلطنتی قاجاریه بود که نامدارترین شخصیت در دودمان زیاد اوغلی است.» شاه طهماسب حکومت (بیگلربیگی) گنجه و قراباغ (قره باغ) را به خاندان زیاداوغلی داد.

ایلات و عشایر ایران تا زمان رضا شاه در تاریخ ایران صاحب تاثیر بسیاری بر دولت و حکومتداری بوده اند. بخصوص از صفویه ببعد همه حکومت ها یا خود بنوعی نماینده یک ایل و یا اتحاد چندین ایل بوده اند. در عین حال حکومت ها با جابجائی ایلات و عشایر و مستقر نمودن آنان از مرزهای ایران حراست کرده اند اما در مقابل ناچار به سازش و قبول شرایط ایلات هم گشته اند. طایفه های مختلف دو ایل ترک زبان قاجار و افشار در مرزبانی ایران بخصوص بعد از صفویه نقش ویژه اى بازی کرده اند.

از طرف دیگر روشن است که ایلات و عشایری که در حواشی کشور مستقر بوده اند برای حفظ قدرت خود، هم با نیروهای محلی و دولت مرکزی در حال تبانی و در عین حال رقابت بوده اند و هم در صورت احساس خطر با قوا و دول خارجی هم همکاری کرده اند. هنگام حملات و دست اندازیهای روسیه در قفقاز نیروهای ارامنه و گرجی غالبا (اگر چه نه همه و نه همیشه) در مقابل ایران و عثمانی جانب روسیه را گرفتند و مسلمانان بیشتر بر پایه احساس نزدیکی دینی و مذهبی و تاریخ و قومیت مشترک بطور سنتی طرفدار ایران و بخشی از مسلمانان سنی غرب قفقاز هم جانبدار عثمانی بودند. اما بخاطر زوال و فساد دولتداری ایران و برآمدن و قدرت یابی روسیه بسیاری از خوانین محلی بتدریج چاره را در مصالحه و یا تسلیم به روسیه دیدند. از میان خوانین، ایلات و عشایری که وظیفه «مرزداری» ایران در نواحی قفقازو غرب را داشتند طایفه زیاد اوغلی بطور آشکار پایدار ترین و مقاوم ترین آنها در مقابل روس ها بود که در تاریخ به نماد مرزبانی ایران تبدیل شده است.

مرزهای ایران و روسیه بعد از عهدنامه ترکمنچای 1828

در ساختار اجتماعی- سیاسی ایلاتی که تا دوره پهلوی در ایران نقشی برجسته داشت، حکومت ولایات به افراد معتمد پادشاه و یا خویشان او داده میشد و بعضا این حکومت بطور موروثی در آن خاندان میماند مگر اینکه در اثر رقابت و جنگ هاى محلى و يا بهم خوردن مناسبات حاكم محل و پادشاه و صلاحدید های جدید پادشاه و یا امیران لشکری در این حکومت موروثی تغییراتی صورت بگيرد. با این ترتیب زیاداوغلی ها براى بيش از سه قرن در عين اينكه بتدريج خودشان کاملا محلى و«گنجه اى» شده بودند نمايندگى حكومت ايران در گنجه و قره باغ را برعهده داشتند و در چنين نقشى «مرزبانى ايران» را هم بعهده گرفته شورش هاى محلى و يا دست اندازيهاى عثمانى و يا روسيه را نيز ميخواباندند. بغیر از مذهب و حافظه تاریخی – فرهنگی، روابط ایلاتی و خانوادگی هم به این بستگی ها و نزدیکی ها میافزود چنانکه جواد خان زیاد اوغلی قاجار وعباس میرزای قاجار فرمانده کل قوا و ولیعهد ایران از یک تبار بودند.

صد سال قبل از سقوط گنجه و مابقی سرزمین های ایرانی قفقاز زوال صفویه و سقوط اصفهان بدست افغان های ایل پشتوی غلزای باعث شد دولت عثمانی دست اندازیهای خود در غرب کشور (قفقاز، آذربایجان و کردستان) را بیشتر کند. این دوره در عین حال همزمان بود با صعود روسیه تزاری بعنوان یک امپراتوری و کوشش های آن برای گسترش حیطه قدرت و رقابت با عثمانی و انگلیس و از سوی دیگر زوال ایران بعنوان قدرت بزرگ منطقه ای. در واقع تا این مرحله است که هنوز میتوان از ایران بعنوان یک «امپراتوری» یاد کرد در حالیکه جنگهای ایران و روس در دو دهه نخست قرن نوزدهم نقطه پایان «امپراتوری» ایران و شروع تبعیت آن از قوای استعماری جدید، انگلیس و روسیه، گشت.

چیزی شبیه این سرنوشت قرار بود تقریبا صد سال بعد بر سر امپراتوری عثمانی هم بیاید.

جنگ های ایران و روس

حمله روسیه، اشغال گنجه و قتل جواد خان تقریبا سرآغاز اولین جنگ ایران و روس بود که نُه سال بعد یعنی در سال 1228 ق و یا 1813 م، یعنی درست 200 سال پیش با عهد نامه گلستان بپایان رسید. ایران با وجود رشادت های افرادی مانند جواد خان و یا عباس میرزای قاجار که فرمانده قشون های ایران بود، شکست بدی در این جنگ خورد. طبق این معاهده ایران حاکمیت روسیه بر ولایات گنجه، باکو، قره باغ، شکی، شیروان، قوبا   و همچنین داغستان و گرجستان را قبول نمود.

خسارات ارضی ایران در پی عهدنامه 1813 گلستان و 1828 عهدنامه ترکمنچای
This image is a copy or a derivative work of caucasus_region_1994.jpg, from the map collection of the Perry-Castañeda Library (PCL) of the University of Texas at Austin. Office of the Geographer and Global Issues, Bureau of Intelligence and Research, US Department of State

15 سال بعد ایران قاجار در شکست ديگرى در موج دوم جنگهای ایران و روس ولایات ایروان و نخجوان را هم از دست داد و و حاکمیت روسیه بر خان نشین تالش را هم که در جریان قرارداد گلستان قطعی نشده بود، قبول نمود. ایران در واقع مجبور به امضای عهد نامه دوم در قریه ترکمنچای در نزدیکی میانه  شد. قوای روسیه که تبریز و اردبیل را هم اشغال کرده بود تهدید میکرد که در صورت امتناع ایران از امضاء «تا تهران پیش خواهند رفت.» با این ترتیب قفقاز طبق قرارداد جديدى بنام «عهد نامه ترکمن چای» کاملا بدست روسیه تزاری افتاد.

پُل انسانی – تصویر نقاش روسی فرانس روبو از جنگ ایران و روس در 1804-13
Canlı körpü. Rus rəssamı Franz Roubaud-un çəkdiyi rəsm :1804-13-cü illər İran-rus müharibəsi haqda

—————————-

نشر اول این مقاله از 4 ژوئیه 2013

بعضی منابع:

1. محمدعلی بهمنی فاجار: تبار و دودمان جوادخان زیاد اوغلی قاجار، تهران، پاییز 1386

2. فیروز منصوری: تهاجم روس ها و استیلا بر شهر گنجه

3. فیروز منصوری: زوال دولت صفویه و حمله عثمانیان به آذربایجان، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

4. عباسقلی آقا باکیخانوف: گلستان ارم : تاریخ شیروان و داغستان از آغاز تا جنگهای ایران و روس، تهران، انتشارات ققنوس 1383.

5. عهدنامه گلستان (همراه با متن کامل عهدنامه)

6. عهد نامه ترکمن چای (همراه با متن عهدنامه )

—————————————————-

ترجمه ترکی آذری این مقاله با حروف لاتین:

Cavad Xan İran Uğrunda Döyüşürdü

Gülüstan Miahidesi – Keömiş Artıq Keçmişdir

دسته‌ها:گلستان و ترکمنچای

برچسب‌ها:قاجار, گلستان, آذربایجان, ایران, ترکمنچای