حکومت های محلی (1337-1432) بین ایلخانان و تیموریان

عباس جوادی – در باره تقسیمات اداری ایران در دوره قبل از اسلام اطلاعات محدودی موجود است. اما بعد از اسلام دو بخش شرق و غرب ایران با نام های خراسان و عراق (عراق عجم و بخشی از عراق عرب)  معروف میشوند. این دو گانگی شرق و غرب بخصوص با حکمرانی سلسله های غالبا سنی در شرق (طاهریان، صفاریان، سامانیان) و دودمان های غالبا شیعه در غرب (آل زیار و آل بویه) مشخص تر شد. در دوره سلجوقیان حتی به نوشته محسن جعفری مذهب (آذربایجان در دوران مغولان، تهران 1384 ) خواجه نظام الملک فقط به خراسانیان اعتماد میکرد و ایرانیان غربی را به حکومت راه نمیداد. در زمان ایلخانان مغول هم این تقسیم دوگانه ادامه یافت. ایلخانان در شمال غرب ایران یعنی آذربایجان و تا حدی همدان متمرکز شده بودند، پایتختشان به نوبت مراغه، تبریز و سلطانیه بود. هم از این جهت و در عین حال بخاطر تمرکز اقوام ترک زبان در این ناحیه ایران و حضور متراکم ترکان در ارتش مغول، آذربایجان در کنار تقسیم اداری شرق و غرب ایران، ناحیه سوم و مهم دیگری را در تقسیمات اداری بوجود آورد.

به نوشته واقف ضیاء الدین اوغلو پیری یف (آذربایجان 13 و 14-جو عصرلرده، باکو 2003) در زمان مغولان، از نظر اخذ مالیات، آذربایجان به چند «تومان» تقسیم شده بود (تومان لفظی مغولی است به معنای «ده هزار» که در تقسیم بندی نظامی سرزمین ها به یک واحد ارضی اطلاق میشود که شامل ده هزار سرباز باشد). این تومان ها عبارت بودند از: مشکین، خوی، سراب، مرند، تبریز، اردبیل، مراغه و نخجوان که از اینها فقط نخجوان در شمال رود ارس قرار داشت.

در دوره فترت بین ایلخانان و دوره تیموریان، سلسله های محلی مختلفی از جمله چوپانیان (آذربایجان)،  جلایریان (همدان و بغداد)،  و یا سربداران (خراسان) به مدت کوتاهی بربخش هائی از ایران حکمرانی کردند. «چوپانیان» آذربایجان در این مرحله «گذر» 22 ساله خود (1335-1357) هم برآذربایجان سنتی یعنی جنوب ارس و هم بخشی از شمال آن حکومت کردند طوری که در این دوره منظور از نام «آذربایجان» هم جنوب و هم شمال رود ارس (شامل آذربایجان تاریخی و در عین حال ارّان، توغان، شیروان و شماخی) بود. اما در دوره تیموری و بعد از آن «آذربایجان» دوباره به مناطق «آذربایجان تاریخی» یعنی جنوب ارس اطلاق شد در حالیکه دیگر مناطق شمال ارس با نام های تاریخی خود مانند شیروان و شماخی یاد میشدند تا اینکه یک «جمهوری دمکراتیک» که در سال 1920 بعد از سقوط دولت تزاری روسیه در باکو تاسیس گردید نام «آذربایجان» را بر خود نهاد و این نام از آن تاریخ به بعد همزمان با منطقه تاریخی آذربایجان یعنی جنوب ارس پا بر جا ماند.

دسته‌ها:رنگارنگ