شهید لر خیابانی، باکو، و قبر های کشته شدگان 20 ژانویه

عباس جوادی – وقت پرواز من از باکو به مسکو چند ساعت قبل از شروع بیستم ژانویه سال 1990 بود. تاریخ بلیطی که دو ماه قبل از آن گرفته بودم این طور بود و گرنه نمیدانستم روز 20 ژانویه چه اتفاقاتی حواهد افتاد.

طرف عصر دوستان «جبهه خلق آذربایجان» آمدند که «عباس معلم، کمی زود باشید، میگویند تانک های روسی شهر را محاصره کرده اند و احتمالا بعد از نصف شب حمله خواهند کرد. اگراز حالا به فرودگاه نروید، راه بسته خواهد شد و آن وقت دیگر نمیتوانید بروید.»

من آن شب یعنی شام 19 ژانویه به فرودگاه باکو رفتم ، سوار هواپیما شدم و صبح 20 ژانویه در مسکو بودم. در هتل شنیدم که شب تانک های روسى به باکو حمله کرده اند و «بیش از صد نفر» کشته شده است. بهانه برای  وزیر داخله دیمیتری یازوف که به دستور میخائیل گورباچوف فرمان حمله را داده بود از بین بردن «جبهه خلق» و «پایان دادن به هرج و مرج در پایتخت جمهوری آذربایجان» بود.

همکاران بی بی سی برای گرفتن مصاحبه تلفن کردند. البته من حوادث خونین خود روز 20 ژانویه را شخصا ندیده بودم اما در باکو شاهد دو هفته ای بودم که منتج به آن فاجعه خونین شد.

این طور تصور کنید که  آن هفته ها و ماه ها در آذربايجان به اصطلاح «سگ صاحبش را نمی شناخت.» این وضع را کم و بیش در اکثر جمهوری های شوروی میشد دید. اتحاد شوروی وارد مرحله فروپاشى شده بود و حزب حاكم كمونيست و دستگاه حكومتى هر جمهورى كه تا آن وقت هميشه وابسته به مسكو بود نميدانست چه كند. و ليكن در آذربايجان مانند اكثر جمهورى هاى ديگر شوروى در مقابل چنين حكومتى مخالفتى قوى و سازمان يافته هم وجود نداشت.

ابوالفضل علی یف – ائلچی بیگ

از ماه ها قبل ارمنى هاى ناسيوناليست تقريبا همه مسلمانان ترك آذرى را از جمهورى همسايه ارمنستان بيرون كرده به آذربايجان فرستاده بودند. در منطقه كوهستان قره باغ هم كه هنوز رسما بخشى از آذربايجان بود نزاع و زد و خورد ها بين ارمنى ها و آذرى هاى ترك زبان شروع شده بود و هر روز شدت ميگرفت. چون ارمنى ها هم تعدادشان بيشتر بود، هم مسلح و خوب سازمان يافته بودند و از حمايت ارمنستان برخوردار بودند آذربايجانى ها را از آنجا هم بيرون ميكردند. همان وقت ها هم معلوم بود كه ارمنى هاى ارمنستان و قره باغ مصمم هستند كه متحد شوند – اتحادى كه بناچار ميبايست بقيمت تجزيه آذربايجان صورت گيرد.

من اينجا تفكيك را بين «آذرى مسلمان و ترك زبان» (شهروند آذربايجان و يا ارمنستان) و «ارمنى» (ارمنى ارمنستان و يا ارمنى قره باغ) ميگذارم. در آن ژانويه 1990 هنوز همه شهروند شوروى بودند و روى كاغذ  قوميت، دين و زبان شما اهميتى نداشت، اگرچه بسيارى ها عملا طرف هم قوم ها، همكيشان و همزبانان خود را ميگرفتند. مثلا آذربايجانى روس و يا ارمنى و يهودى هم وجود داشت (و هنوز هم هست) و درطرف مقابل یعنی ارمنستان هم كسانى بودند كه مسلمان و ترك زبان و يا كُرد زبان بودند و در ارمنستان زنگى ميكردند. یعنی اختلاف بين شهروند ها نبود، بين ترك زبان مسلمان در يك طرف و ارمنى ها در طرف ديگر بود – صرف نظر از اينكه شهروندى شما چيست. از این جهت در آذربایجان اقلیت های روس، تالش، کُرد و یا گرجی آذربایجان عموما در این مناقشه شرکت نکردند و بهمان صورت هم در طرف ارمنستان موضوع بر سر ارمنی ها بود و نه اقلیت های دیگر: دعوای دو گروه اجتماعی، دو قوم، کشاکشی که دیگران در آن ذینفع نبودند.

شهروندى همه هنوزشوروى بود تا اینکه دو سال بعد اتحاد شوروی از نظر حقوقی هم لغو گردید. اما «شهروندی شوروی» مخلوقی ایدئولوژیک بود که در ذهنیت تاریخی مردم ریشه ندوانده و قبول نشده بود. فاجعه زمانى شروع شد كه شهروندى بهم خورد و قوميت و دين اولويت يافت. در حاليكه ارامنه هر دو طرف خواستند يكى شوند ترك هاى مسلمان و آذرى طرف مقابل هم ناچار شدند در يك طرف جمع شوند. ارمنستان و قره باغ از ترك زبان هاى آذرى خود خالى شده بود و آذرى هاى مسلمان و ترك زبان ارمنستان و قره باغ ، حتى آنهائيكه باكو و گنجه را در عمرشان نديده بودند با اين تصفيه قومى به سرزمين هاى جديدي پناه آوردند كه قرار بود موطن «حقيقى» و «خالص» آنها شود.

آذرى هاى قره باغ هم از سرزمين آباء و اجداد خود بيرون رانده شدند. ميگفتند مجموعا صد هزار آذربايجانى ترك و مسلمان از ارمنستان و قره باغ اخراج شده اند كه در چادر ها، خانه هاى متروك و يا خانه ارامنه اى جايگزين شده بودند كه يا خود از آذربايجان رفته و يا متقابلا توسط آذرى ها از خانه و آشيانه خود رانده شده بودند.

دوستان «جبهه خلق» مرا يك بار به ملاقات يك عده آذربايجانى بردند كه ارمنى ها از قره باغ بيرونشان كرده بودند. در هر اطاق يك آپارتمان كهنه و زه در رفته باکو بطور متوسط پنج آواره قره باغ را جابجا كرده بودند. بنظرم وضع خورد و خوراكشان قابل تحمل بود اما بهداشت، تحصيل كودكان، خدمات پزشكى و حتى شايد قبل از همه شوك جنگ و خون و از دست دادن همه چيز و در عين حال بيكارى و ناروشنى آينده وضع دلخراشى بوجود آورده بود كه در دل آنها و كلا جامعه آذربايجان حس نفرت و انتقامجوئى را شعله ور مينمود.

«جبهه خلق» در مقابل نيروهاى شبه نظامى ارمنى «كميته هاى دفاع» درست كرده بود. آذربايجانى هاى ترك و مسلمان هم در شهر صنعتى سومقاييت در شمال باکو ارمنى ها را از خانه هايشان بيرون كرده بودند. در خود باكو من خودم شاهد آن بودم كه چند خانواده ارمنى را از خانه هايشان بيرون كردند.

مسابقه وحشتناکی شروع شده بود: کدام طرف زودتر افراد بیشتری را از طرف مقابل بیرون خواهد کرد و سرزمین «تک قومی» خود را درست خواهد کرد؟ نفرت، خشونت و بی قانونی، نزاع، زد و خورد، غصب و دزدی اموال مردم، رشوه خوری بی حساب حتی بین نظامیان… و جنگ. گویا همه، از افراد و گروه ها گرفته تا هر كه زورش ميرسيد، بخود میگفت «باید از فرصت استفاده کرد، هر چه امروز به چنگ آوریم خیر است و در جیبمان خواهد ماند.» دزدی های کلان اموال دولتی و خصوصی کردن بی قانون املاک حکومت در سرتاسر شوروی سابق هم بیشتر مربوط به این دوره است.

شرایط امروزی منطقه قره باغ که همراه با هفت ولایت جمهوری آذربایجان از آن روز ها تا کنون تحت اشغال ارمنی هاست نتیجه جو و شرایطی است که آن چند ماه و دو سه سال بر قفقاز حاکم بود. اکثر آذربایجانیهای قفقاز بر آن اند که ارمنستان همه اینها را با کمک روسیه انجام داده و همان وضع را امروز هم ادامه میدهد و در عین حال حمله به باکو هم جزئی از این «طرح» بود که به اشغال بیش از یک ششم جمهوری آذربایجان منتج شد. البته کمتر کسی کمبود ها و گناه های خود را اعتراف میکند.

مرا مرحوم پروقسور یاشار قارایف از طرف آکادمی علوم آذربایجان به باکو دعوت کرده بود. آن وقت ها «جبهه خلق» در آکادمی خیلی فعال بود. رهبر جبهه مرحوم ابوالفضل علی یف معروف به «ائلچی بیگ» هم در واقع کارمند آکادمی بود اما به من گفتند چون کارش در «جبهه خلق» زیاد است معمولا به آکادمی نمی آید. یک بار دوستان مرا به ملاقات او بردند. تقریبا 45 دقیقه صحبت کردیم. بار دوم که ائلچی بیگ را دیدم روز شنبه 12 ژانویه قبل از آن میتینگ بزرگ و تاریخی «میدان آزادی» باکو بود که بعد همه به آنجا رفتیم.

البته دو بار ملاقات با یک نفر و چند سخنرانی و مقاله خواندن از او برای قضاوت در مورد آن شخص کافی نیست و من هم چنین نیتی ندارم. قضاوت نه، اما اجازه بدهید عرض کنم که تاثیر کلی ائلچی بیگ بر من این بود که او فرزند و محصول اوضاع و احوال عمومی اجتماعی و سیاسی آن دوره مشخص در آذربایجان قفقاز و شوروی بود. آدمی بود فوق العاده صمیمی و متواضع اما بسیار احساساتی و شعاری و نه عملگرا و کار حل کن. بسيار هم اهل ادبیات و تاریخ بود، اما بنظر من ائلچی بیگ مجموعا انسانی نبود که ویژگی رهبری سیاسی یک حزب و بخصوص توده مردم را آن هم در چنان مرحله توفانی این مردم قفقازداشته باشد.

با اينهمه بخاطرادامه شكست ها در جنگ، موج دشمنی با ارمنستان، محبوبیت «جبهه خلق» و نبودن آلترناتيوى جدی،  ائلچی بیگ در سال 1992 دومین رئیس جمهور «جمهوری مستقل آذربایجان» انتخاب شد. ائلچى بيگ قبلا هم ناسيوناليست بود اما با اوج بحران با ارمنستان، ناسیونالیست تر و پان ترکیست تر شد. او تصور میکرد ترکیه و بخصوص آذربایجانیان ایران به کمک آنها خواهند شتافت و حتی در این گیر و دار «دو آذربایجان هم از طریق جدائی جنوب از ایران اشغالگر دو باره متحد خواهد شد» – که البته این خیالی پوچ و اشتباهی دهشتبار بود.

در مقابل شکست های پیاپی در مقابل ارمنی ها و انزوا از روسیه و غرب، ائلچی بیگ و «جبهه خلق» محبوبیت خود را بین مردم تا حد زیادی از دست دادند و بدنبال بالا گرفتن اختلافات گروهی در داخل آذربایجان، خود ائلچی بیگ از مقام ریاست جمهوری کنار رفت و جای خود را به مرحوم حیدر علی یف داد که آن روز ها از دیدگاه بسیاری ها درآذربایجان تنها شخصیتی بود که میتوانست مملکت را از این بحران عمیق نجات دهد.

حیدر علی یف

از آن تاریخ 24 سال میگذرد. هنوز قره باغ و حتی خارج از آن هفت ولایت آذربایجان یعنی بیش از 20 درصد کل اراضی جمهوری آذربایجان تحت کنترل ارمنی هاست و امید چندانی نیست که با وجود مذاکرات و بیانات بی پایان، این وضع به این زودی ها تغییر یابد.

 و اما از نظرذهنیت شهروندی قاطبه مردم، بنظر من، مردم جمهوری آذربایجان هنوز کوشش میکنند تا به یک توافق عمومی برسند: معیار شهروندی آذربایجان چیست؟ نژاد؟ ترک بودن؟ زبان ترکی آذری؟ مسلمان بودن؟ کسی که شهروند آذربایجان و لیکن روس یا تالش یا ارمنی و یا کُرد است هم به همان درجه «آذربایجانی» است که یک ترک زبان مسلمان آذربایجانی است؟  شهروندی مهم تر است یا قومیت، زبان و یا دین و مذهب؟

——————————

:چکیده ای از همین مقاله به ترکی آذری در این لینک

Xatire: 20 Yanvar 1990

دسته‌ها:سیاحتنامه ها و خاطرات

برچسب‌ها:Baku, باکو