دو فرزند آمدش زان ماه پیکر — چو مامک خوب و چون بابک دلاور

دو خسرو نامشان خورشید و جمشید — جهان در فرّ هر دو بسته امید

زمین خاوران دادش به خورشید — زمین باختر دادش به جمشید

یکی را سُغد و خوارزم و چغان داد — یکی را شام و مصر و قیروان داد

جهان در دست ویس دلستان بود — و لیکن خاصش آذربایگان بود

همیدون کشور ارّان و ارمن — سراسر بُد بدست آن سمن تن

به شاهی سالیان باهم بماندند — به نیکی کام دل یکسر براندند

(ویس و رامین)

هنگام جستجوی نام های تاریخی آذربایجان، در منظومه عشقی «ویس و رامین» اثر فخرالدین اسعد گرگانی (تاریخ تالیف حدودا 1040-1050 میلادی) به جاینام های «آذربایگان» و  «آذربادگان» برخوردم که در دو نسخه خطی جداگانه این اثر قید شده است. این نمونه هم‌ در کنار دیگر نمونه ها، تاریخ تحول نام کنونی آذربایجان از آتورپاتکان/آدوربادگان دوران پس از مرگ اسکندر و سلطنت محلی آترپات/آذرباد در گوشه شمال غربی ماد تا آذوربادگان/آذورباذگان، آذربَیگان/آذربایگان و معرب این نام ها یعنی آذربَیجان/آذربایجان کنونی را نشان می دهد. نام خاص «آذرباد» (آترپات و آتروپات/آذورباذ باستان) و جاینام «آذربایگان» و «آذربادگان» در چندین جای «ویس و رامین» می آید. من برای نمونه در اینجا تنها دو صفحه این منظومه را برای توجه خوانندگان گرامی تقدیم می نمایم.

تالیف داستان «ویس و رامین» اثر فخرالدین اسعد گرگانی حدودا به یکهزار سال پیش یعنی آغازسلطنت طغرل بیگ سلجوقی باز می گردد. اصل داستان، به گفته اکثر پژوهشگران و منابع ثانی قدیم مانند «مجمل التواریخ» مربوط به دوره شاپور یکم ساسانی (حدود 250 میلادی) است. حمدالله مستوفی و شاعر جغتایی علیشیر نوایی نیز از این اثر گرگانی یاد می کنند. ظاهرا گرگانی نسخه ای از متن پهلوی این داستان را داشته است. اما نه تنها آن متن پهلوی، بلکه اصل نسخه خطی منظومه گرگانی نیز از بین رفته است. آنچه در دسترس است، چندین نسخه خطی مربوط به چند قرن پس از گرگانی است. در بازیابی متن اصلی منظومه گرگانی طبیعتا این نسخه های خطی کمک بسیاری می نمایند. آنچه که کمک بیشتری به پژوهشگران می کند این است که حدودا پنجاه سال پس از گرگانی، منظومه او به زبان گرجی ترجمه و منتشر شده است که ظاهرا به اصل منظومه گرگانی نزدیک تر از هر نسخه دیگری است. نسخه های خطی فارسی طبیعتا با همدیگر اختلافاتی دارند. در سال 1349 چاپ جدیدی از ویس و رامین با تصحیح و یادداشت های دو ایرانشناس گرجی، آکادمیک ها ماگالی تودووا و آلکساندر گواخاریا و با همکاری فرهنگستان علوم اتحاد شوروی، گرجستان شوروی و تاجیکستان شوروی چاپ شد. آنها همه نسخه های پیشین فارسی «ویس و رامین» (از جمله نسخه های کلکته و پاریس) را که از سوی دانشمندان ایرانی مانند مجتبی مینوی تصحیح شده بودند با ترجمه باستانی گرجی آن که چنانکه گفتیم مدت کوتاهی پس از نشر نسخه اصلی گرگانی انجام گرفته، مقایسه کرده، نشر کاملا جدیدی از این منظومه سده های میانه (که اصل آن احتمالا به پهلوی بوده) بدست دادند. این نشر جدید مقایسه ای و علمی «ویس و رامین» در سال 1349 با کوشش استاد پرویز ناتل خانلری و از سوی «بنیاد فرهنگ ایران» در 2000 نسخه به چاپ رسید.

دسته‌ها:نام و حدود ایران