متن یادداشت افتتاحی عباس جوادی در نشست «پژوهشکده اسناد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» دوشنبه، 10 دی ماه 1403، جهت نقد و بررسی سه کتاب اخیر او که در ایران به چاپ رسیده است. سخنرانان: احسان هوشمند، پژوهشگر حوزه اقوام ایرانی؛ سید مهدی حسینی تقی آباد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران؛ دبیر نشست: مصطفی نوری، پژوهشگر تاریخ معاصر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

به همه شرکت کنندگان محترم این نشست عرض سلام و ادب دارم. از «پژوهشکده اسناد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» و بخصوص دکتر مصطفی نوری، پژوهشگر این مرکز، بخاطر برگزاری این نشست و همچنین شرکت کنندگان این صحبت، استاد احسان هوشمند و دکتر سید مهدی حسینی، بسیار سپاسگزارم. امیدوارم این نشست بتواند در چارچوب وقتی که داریم، به بررسی و درک بهتر جوانب ناروشن این سه نوشته و اساسا موضوعات مرتبطِ مطرح شده در تاریخ ایران و منطقه کمک کند.

در ابتدا این را عرض کنم که تصادف جالب و برای من نیکبختانه ای است که این سه کتاب در یک نشست مورد بحث قرار میگیرند، چونکه در ذهن من هم، در این هر سه کتاب و چند کتاب دیگری که در اروپا چاپ شده و نیز بسیاری از مقالاتی که در وب سایت شخصی من «چشم انداز» منتشر شده، یک خط قرمز واحد و مشترک وجود دارد که بستر تاریخی و اجتماعی همه این نوشته ها را تعریف و معین میکند. این خط قرمزو مشترک، از نظر زمانی حدودا در سال های 650 میلادی با شکست ساسانیان و حمله اعراب و گسترش اسلام در خاورمیانه، ایران و آسیای مرکزی و مدتی بعد در آناتولی یا ترکیه کنونی شروع میشود. پایان این دوره به یک معنا سقوط خلافت عباسی به دست سلجوقیان در قرن سیزدهم و حدودا 250 سال بعد است. اما من پایان واقعی آن دوره را زمان احیای دولتداری ایرانی یعنی صفویان در ایران و در آناتولی سقوط قسطنطنیه یا استانبول بعدی به عنوان مرکزدولتداری مسیحی در هیئت روم شرقی یا بیزانس حدود سال 1500 قرار میدهم. یعنی تاسیس دو دولت اصلی و نسبتا قدرتمند خاورمیانه به عنوان دولت های تا حد زیادی «ملی» که تا چهار-پنج قرن بعد نقش اصلی را در این منطقه ایفا نمودند. البته من آگاه هستم که این دوره و مرحله های کوچک تر آن را نمیتوان بدون اشاره ای به گذشته آن مرحله ها درست درک و تحلیل نمود.

و اما در این دوره ی تقریبا 900 ساله از ظهور اسلام تا تاسیس دولت های صفوی و عثمانی، حاکمیت سیاسی در ایران ساسانی  ابتدا به خلافت اسلامی و به تدریج به دست حاکمان منطقه ای ایرانی گذشت. در حالیکه خلفای اموی و دیرتر عباسی در شام و سپس بغداد حاکم سرتاسر سرزمین های اسلامی بودند، در مناطق مختلف، امیران و حتی سلاطین بومی بر سر کار آمدند که ظاهرا تابع خلیفه بودند، اما به تدریج حتی به خلیفه مالیات هم نمی پراختند. حاکمان جدید تجربه دولتداری نداشتند. از این جهت نظام اداری ساسانی مبنی بر تقسیم اداری اکشور به ایالت ها و ولایت ها ادامه یافت. 

 باز شدن مرزهای ایران و مهاجرت ها و گاه حملات اقوام عربی از غرب و اقوام ترک از دشت های شرقی و شمالی به ایران، تغییر دین ایرانیان به اسلام، مسلمان شدن تدریجی ترکان دشت ها به کمک ایرانیان، اسلام آوردن و عربی زبان شدن بخش بزرگی از خاورمیانه به جز ایران که فارسی زبان باقی ماند، جزو برخی از این تحولات اجتماعی بودند. ناآرامی و در عین حال همگرائی و اختلاط های قومی، زبانی، فرهنگی و سیاسی تاثیر عمیق خود را بر بافت اجتماعی، اقتصادی جوامع ایران و مابقی خاورمیانه گذاشت. گسترش نفوذ و سپس حاکمیت ترکان سلجوقی به سرزمین های روم شرقی و بالاخره تاسیس امپراتوری عثمانی  در جوار دولت صفوی ایران چهره ی جدید و کلی منطقه را ترسیم نمود.

این بستر عمومی سیاسی و اجتماعی عبارت از همان خط قرمز و مشترکی است که در هر سه این کتاب به چشم میخورد و آنها  را تا حدی مشابه به هم ساخته است. بنظرم بازگو نمودن این سلسله مراتب تاریخی به زبانی ساده، مخصوصا به جوانانی که از این موضوعات تاریخی اطلاعات جسته و گریخته و اغلب ناقصی دارند و یا اصولا علاقه چندانی به آن حس نمیکنند، به هر حال مفید و لازم است. البته این اطلاعات را در اکثر کتاب ها ونوشته های تاریخی و اجتماعی که با وسواس و دقت لازم علمی نوشته شده اند، میتوان یافت. لیکن بسیاری از این قبیل نوشته ها به زبان های اروپائی هستند و غالبا به فارسی ترجمه نشده اند.

ورای این به اصطلاح «بستر عمومی» تحولات، من سعی کرده ام در هرکدام از این کتاب ها یکی دو جنبه معین و مهم این تحولات  را شرح دهم و تا حد امکان بر پایه آثار علمی معاصر تحلیل کنم، تا خوانندگان در مورد تاریخ گذشتگان و همسایه های ما گرفتار تخیلات و گمانه زنی های بی دلیل و یا روایات و ادعاهای بی پایه نشوند.

مثلا آخرین کتاب من «تاریخ اختلاط ایرانیان و ترکان» (که امیدوارم آخرین کتاب من هم نباشد) مربوط به زوایا، گذشته های دور و نزدیک اختلاط قومی، یعنی ژنتیک، سیاسی، فرهنگی و زبانی ایرانیان با قبایل ترک زبانی است که به دنبال گسترش اسلام وارد جلگه ایران شدند و با مردمان بومی این سرزمین ها اختلاط یافتند. این تاریخ حتی به صد ها سال قبل از اسلام برمیگردد، یعنی به دوره ای همزمان با ساسانیان و قبل از آن در ایران، اما این تماس ها و همگرائی نه در ایران، بلکه در دشت های مغولستان کنونی جریان داشت که سرزمین مشترک ایرانی زبانان شرقی (سکا ها) بود. همچنین ظاهرا کمتر کسی از تاریخدوستان جوان ما درباره ی اتفاق عمل نظامی ایران ساسانی و نخستین دولت ترک در سال های 550 میلادی و تقسیم حاکمیت آسیای مرکزی بین این دو اطلاعات چندانی دارد.  موضوع ادامه و حتی تحکیم هویت ایرانی در دوره های حاکمیت سلجوقیان، ایلخانان مغول و قبایل ترکمن نیزفصل دیگری از این کتاب است، در حالیکه هنوز بعضی ها تصور میکنند که تعبیر ایران و خود شناسی ملی ایرانی با رضا شاه شروع شده و محصول اندیشه غربی دولت-ملت است.من در عین حال فکر میکنم که در این کتاب فصل مربوط به ژنتیک و داده های آخرین تحلیل های باستانشناسی ژنتیک در باره منطقه ما از جمله نزدیکی بارز ژنتیک  بین مثلا ایرانیان و ترکان ترکیه یا ترکمن ها (مثلا در مقایسه با قزاق ها و قرقیزهای آسیای میانه) بسیار جالب است. همچنین من در آنجا تا حدی به این موضوع پرداخته ام که تا این 40-50 سال !!!!!! اخیر حتی بسیاری تاریخ نگاران، عامل زبان و جغرافیای کنونی یعنی مرزبندی های قرون بیستم و بیست و یکم را جزو معیار های اصلی قومیت یک گروه انسان ها میشمردند، در حالیکه چنین نیست. اینکه کسی امروزه ترک ترکیه است، دلیل نیست که لزوما با فیلسوف یونانی 2500 سال پیش هراکلیت که اهل شهر «میلِت» در ترکیه کنونی بود، هم تبار باشد و یا هر که امروزه انگلیسی زبان است، لزوما از تبار آنگلو ساکسون نیست. زیرا در طول ده ها هزار سال گذشته و از جمله هزاره های نزدیک به ما اختلاط های ژنتیک، زبانی، فرهنگی و اجتماعی بخصوص بین اقوام همسایه آنقدر زیاد بوده که امروزه تمایز و مرزبندی بین آنها عملا و معمولا غیر ممکن است. در طول این قرن ها گروه های مختلف مردم با دیگران اختلاط یافته اند و قیافه و زبان و مذهب آنها نیز کم یا زیاد تغییر یافته است. در این مورد مثالی که در ده بیست سال گذشته رواج یافته، بسیار جالب است. تعداد پدربزرگان و مادر بزرگان خود و پدربزرگان و مادربزرگان آنها را تا بیست یا چهل نسل گذشته حساب کنید. اگر فقط 20 نسل یعنی حدودا پانصد سال عقب بروید،   خواهید دید که فقط شما مانند هر شخص دیگر ممکن است دارای یک میلیون و در صورت 40 نسل عقب رفتن، حدود یک تریلیون (دو به توان چهل) نفر نیای مستقیم (البته با احتساب مدت زمان طی شده و مرگ اکثریت در چند نسل و امکان همپوشی نیاکان) هستید. البته همه انسان ها، آنگونه که اکثریت دانشمندان تاریخ، باستان شناسی و ژنتیک قبول دارند، اصالتا از آفریقا آمده اند. بنا براین ما همه در اصل ریشه ای مشترک داریم. اما طبعا این اشتراک در ریشه و نسب بین مردمان سرزمین های همسایه اصولا بیشتراست (مگر اینکه گروه مورد بررسی به تازگی به منطقه مورد نظر کوچ کرده باشد). این چیزی است که آزمایش های «دی ان ای» نیز آن را تائید می کنند. از این جهت نیز هیچ جای شگفتی نیست که امروزه مثلا  ترکیب تباری و ژنتیک مردمان ساکن ترکیه، عراق، قفقاز جنوبی و ایران به یکدیگر بسیار نزدیک است، صرفنظر از اینکه زبان، مذهب و عادات و رسوم کنونی آنان چیست.

کتاب «ازآتروپاتن باستان تا آذربایجان و کردستان» هم یک نمونه مشخص این گونه روابط تاریخی بین دو گروه مردم همسایه در دوره پیش از اسلام یعنی آتروپاتن باستان شامل آذربایجان و کردستان کنونی از سوئی و ارمنستان از سوی دیگر است. تصور اینکه مردم آذربایجان، کردستان و ارمنستان صرفا بخاطر تمایزهای زبانی، مذهبی و سیاسی کنونی خود و یا مرزبندی های سیاسی بین خود به همان درجه از یکدیگر دور و متمایزهستند، خالی از نگرش علمی و مدرن است. بخصوص دوره اشکانیان (247 پ.م. تا 224 م.) یعنی حدود 500 سال از تاریخ این منطقه، شاید مهم ترین مرحله اختلاط سیاسی، تباری ، زبانی و فرهنگی مردم ایرانی (به ویژه اهل آتروپاتن یعنی آذربایجان و کردستان) و ارمنستان همسایه است، اما این جوانب اختلاط تاریخی نامبرده، متاسفانه هنوز چندان  پژوهش نشده است.

در نهایت کتاب «ترکان ایران و ایران ترکان» یک بازنگری به تاریخ سیاسی و به اصطلاح «دودمانی» به دوره 900 ساله نامبرده به دنبال استقرار حاکمیت عربی و نفوذ اسلام در این منطقه گسترده از آسیای میانه و ایران تا آناتولی و خاورمیانه است. توجه خاص این کتاب به پیدایش عنصر ترک در صحنه تاریخ ایرانیان، مناسبات آنان با ایران و ایرانیان از نظر نظامی، سیاسی و اجتماعی-فرهنگی است و با دقت خاصی به این موضوع می پردازد که چگونه ترک های دشت های بی در و پیکر اورآسیا، به دنبال ورود به جهان اسلام از راه آسیای مرکزی و خراسان، با مردم بومی سرزمین های ایرانی و بعد ها آناتولی، عراق، شرق قفقاز و شمال سوریه و حتی مصر به صورت تنگاتنگ و از هر جهت: سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی در «دیگ همجوش» این مناطق از جمله، ایران و ترکیه بعدی پایه های ملت های نوین منطقه را به وجود آوردند که امروزه، با همه کامیابی ها و ناکامی هایش، شاهد آن هستیم. دو سه موضوع دیگر مورد توجه خاص این کتاب عبارت هستند از: نقش ایرانیان در جذب ترکان به عالم اسلام، احیا و شکوفائی زبان فارسی، تحول، تکامل و استانداردشدن زبان های مختلف ترکی که امروزه در اورآسیا، ایران و ترکیه به زبان های متمایزی تبدیل شده اند، شکوفائی علم و دانش در مرحله معینی از این دوره و پس از مدتی غالب شدن نگرش و طرز فکر ضد علمی به ویژه پس از ابو حامد محمد غزالی، و همچنین بررسی نقادانه و امیدوارم منصفانه (مثلا در باره فارابی و ابن سینا) مبنی بر اینکه صرفا محل کنونی تولد یا زبان تالیف اثری دلیل اصالتا عرب یا ترک بودن و دیگر مشخصات به اصطلاح «قومی» دانشمندان و بزرگان علم و ادب تاریخ مشترک ما نیست، صرفنظر از اینکه اینگونه مباحثات غیرجدی و غیر علمی، به سود کسی نیست و تنها شکاف بین گروه های مردم منطقه را عمیق تر میکند.

در پایان میتوانم بگویم که هیچکدام از این کتاب ها با هدف ترویج و تبلیغ این یا آن اندیشه و طرز فکر سیاسی و اجتماعی نوشته نشده اند. اما امید من آن است که این نوشته ها از طریق بالابردن سطح آگاهی واقع بینانه و علمی مردم و بخصوص جوانان در باره مسائل مربوط به هویت، تاریخ، زبان، مذهب و فرهنگ های منطقه وسیع ما، به زندگی آرام، مسالمت آمیز و همسو با پیشرفت همه مردمان ایران و همسایگان دور و نردیک آن یاری رساند، حتی اگر این، کمکی ناچیزباشد.

متشکرم.

(فایل صوتی سخنرانی دبیر نشست و سخنرانان درکانال «تلگرام» مرکز. فایل تصویری نشست بعد از تهیه توسط این مرکز در همان کانال پخش خواهد شد. متن خبر نشست آماده شده از طرف «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» در این لینک.)

دسته‌ها:ماوراءالنهر و اسلام, ماد و آتروپاتن, کتاب های عباس جوادی