رانت و رانت خواری یعنی چه؟

«رانت» و «رانت‌خواری» دو اصطلاح اقتصادی ـ سیاسی هستند که خیلی در بحث‌های امروز ایران به‌کار می‌روند، ولی اصلِ مفهوم، علمی و بین‌المللی است.

رانت چیست؟

رانت یعنی «درآمد یا منفعتی که نه از کار، نه از تولید، نه از سرمایه گذاری قانونی و سود آن (مانند مستغلات، بازار سهام و غیره)  به‌دست می‌آید، بلکه از امتیاز ویژه ای به‌وجود می‌آید، امتیازی که کسی ازفردی با نفوذ (سیاسی، مذهبی، مالی) با زد و بند یا رشوه میگیرد تا از امتیازی بهره مند شود که دیگران از آن محروم هستند و احتمالاً از آن خبر هم ندارند.

یعنی یک نفر یا یک گروه، به علت حق امتیازی که دیگران ندارند، سود می‌برد.

مثال ساده:

• اگر حق انحصاری واردات یک کالا به کشور به تنها یک شخص یا شرکت داده شده یاشد و دیگران این حق را نداشته باشند، این تفاوت سود او نسبت به بازار آزاد، رانت است.

رانت‌خواری چیست؟

«رانت‌خواری» یعنی تلاش فعالانه برای گرفتن/نگه‌داشتن این امتیازها.

یعنی به‌جای اینکه با نوآوری، تولید، کار و رقابت، پول دربیاوریم، با نزدیک شدن به قدرت و گرفتن امتیازات خاص، درآمد ایجاد کنیم.

تفاوت با «فساد»؟

رانت همیشه دقیقاً «فساد» به معنای حقوقی نیست؛ رانت می‌تواند ظاهراً در قانون هم نوشته شود، یعنی قانون طوری نوشته شود که در نتیجه، رانت ظاهری قانونی داشته باشد.

• رانت = منفعت ناعادلانه
• فساد = نقض مستقیم قانون

ولی رانت فضای فساد را تقویت می‌کند چون هرجا امتیاز پنهان، آشکار و ویژه باشد، انگیزه برای رابطه‌سازی و معامله زیرمیزی ایجاد می‌شود.

چرا مهم است؟

در اقتصادهای پیشرفته تلاش می‌شود تا:

• امتیازهای ویژه کم شود
• رقابت آزاد و شفاف حفاظت شود

تا هر کسی با کار و توانایی خودش درآمد کسب کند، نه با «نزدیکی به قدرت».

خلاصه‌ی یک جمله‌ای:

رانت یعنی پولِ بدون زحمت از امتیاز ویژه؛ رانت‌خواری یعنی دنبال کردن آن امتیاز.

یک مثال عددیِ بسیار ساده:

  .فرض کنیم در ایران سود معمولی وارد کردن داروی وارداتی «ایکس» ۱۰٪ است.

حالت عادی (بدون رانت)

• .همه‌ی واردکنندگان اجازه دارند وارد کنند
• .هرکسی ۱۰٪ سود می‌کند

اگر تو ۱۰۰ میلیارد تومان دارو وارد کنی → حدود ۱۰ میلیارد سود عادی خواهی داشت.

اما در حالت رانت چه اتفاقی می افتد؟

فرض کنیم یک نفر «مجوز انحصاری واردات دارو» یا داروهای کاهش فشار خون را با زد و بند یا رشوه و تبانی با فردی با نفوذ در دولت، سپاه، دستگاه حاکمه یا مجلس گرفته است.  به‌خاطر این انحصار، او قیمت را ۳۰٪ بالاتر می‌فروشد و کسی هم رقیبش نیست.

حالا او، به جای ۱۰٪، مثلاً ۴۰٪ سود می‌کند.

همان ۱۰۰ میلیارد واردات → اما حدود ۴۰ میلیارد سود!

این ۳۰ میلیارد اضافه چه هست؟

این همان رانت است.
یعنی سودی که نه از کیفیت، نه از نوآوری، نه از کار؛ بلکه فقط از امتیاز ویژه (حق انحصار) آمده.

معمولاً شخصی که رانت را به دست می آورد آن را با کسانی که در دستگاه دولت یا سپاه و دستگاه مذهبی، این انحصار را عملی کرده اند، تقسیم میکند.

رانت‌خواری

حالا اگر این فرد یا شرکت:

• مرتب برود با وزیر و نماینده و دیگر افراد با نفوذ ونه حتی نه معروف لابی کند
• پول بدهد یا خدمات بدهد که این مجوز را نگه دارد
• یا افراد جدیدی را که مایل به شرکت در این واردات هستند، به بهانه های مختلف راه ندهد

این رانت‌خواری است.

چرا این خطرناک است؟

چون دیگر «بهترین تولید کننده» یا «پرتلاش‌ترین» برنده نمی‌شود.
بلکه فردی که «نزدیک‌ترین به قدرت است».

این باعث می‌شود:

1. اقتصاد کند شود
2. نوآوری کم شود
3. منابع به جای تولید، صرف «دنبال امتیاز رفتن» شود

این فرق اصلی بین اقتصاد سالم و بیمار است.

مثلا ایران، ترکیه کنونی و در مقابل سوئد، آلمان را در نظر بگیریم… در کشور های دمکراتیک چگونه از رانت خواری جلوگیری میکنند یا اقلاً آن را محدود میکنند؟

این پرسش دقیقا «مغزِ» تفاوت موفقیت اقتصادی کشورهاست.

در کشورهای دموکراتیک پیشرفته (سوئد، آلمان، هلند، دانمارک، کانادا و …) رانت‌خواری کاملاً از بین نرفته؛ اما کنترل و محدود شده، قاضی ها و دادگستری از دولت و دستگاه حاکم مستقل هستند. قاضی ها را نه دولت و دستگاه حاکمه بلکه مجلسِ واقعاً منتخب مردم انتخاب میکند. از طرف دیگر عواقب قانونی و مالی فاش شدن رانت خواری آن قدر سنگین و شرم آور است که کسی چندان آسان جسارت نمیکند که به رانت خواری رو بیاورد. در عین حال طی گذشت زمان، دوری از رانت خواری و رشوه گرفتن و دادن و زد و بند ها و عیب شمردن آن، در فرهنگ بسیاری از مردم جا افتاده است.

چهار پایه‌ی اصلیِ محدود کردن رانت:

۲) رقابت «(Competition law)» قانون ضد انحصار، ضد تبانی، دسترسی برابر.

در ایران و ترکیه بسیار صوری و ضعیف، اما در سوئد و آلمان بسیار سخت گیرانه تر است.

یک جدول ۱۰ موردی مقایسه‌گر بین:

• ایران امروز
• ترکیه امروز
• یک کشور اروپایی شمالی (مثلاً سوئد)

در ۱۰ شاخص دقیق (مجوزدهی، شفافیت، رقابت، رسانه، استقلال قضا، نقش احزاب…)

جدول مقایسه‌ای «محدود کردن رانت»

ایران – ترکیه – سوئد

شاخص: شفافیت مناقصه ها

ایران امروز: بسیار کم ترکیه امروز: کم (بهتر از ایران) سوئد: بسیار بالا (تقریبا همه چیز در دسترس عموم)

شاخص: رسانه های آزاد

ایران امروز: بسیار محدود ترکیه امروز: محدود در زمینه های سیاسی سوئد: بسیار آزاد

شاخص: استقلال قوه قضائیه

ایران امروز: کم ترکیه امروز: کم/ درزمینه های سیاسی سوئد: بسیار بالا/ساختاری

شاخص: تمرکز تصمیم‌گیری اقتصادی

ایران امروز: بسیار بالا ترکیه امروز: بالا …..سوئئد: پائین/توزیع شده میان نهادهای مستقل

شاخص: رقابت آزاد در بازار

ایران امروز: بسیار محدود، پُر از مجوز دهی ترکیه امروز: بهتر از ایران سوئد: بسیار بالا، قوانین قوی ضد انحصار

شاخص: هزینه سیاسی افشاگری

ایران امروز: بسیار بالا ترکیه امروز: بالا سوئد: بسیار کم، افشاگری حتی تشویق میشود.

شاخص: نقش احزاب در اقتصاد

ایران امروز: بسیار شدید، محور توضیع امتیاز ترکیه امروز: شدید سوئد: بسیار کم (احزاب خود را از اقتصاد جدا نگه میدارند).

شاخص: توضیع امتتیازات

ایران امروز: شخصی محور ترکیه امروزی: شبکه محور سوئد: نهاد محور و قانون محور.

شاخص: اتکا به روابط غیر رسمی

ایران امروز: بسیار بالا ترکیه امروز: بالا سوئد: بسیار پائین

شاخص: هزینه رانت‌خواری برای رانت‌گیرنده

ایران امروز: بسیار پائین ترکیه امروز: پائین سوئد: بسیار بالا (جریمه، زندان، نابودی اعتبار عمومی).

فلسفه پشت این تفاوت

• در ایران و ترکیه «قدرت سیاسی مستقیم» می‌تواند «قدرت اقتصادی» تولید کند
  (دسترسی به قدرت → امتیاز اقتصادی)
• در سوئد «قدرت اقتصادی» فقط از «بازار و رقابت» می‌آید، نه از قدرت سیاسی
  (حتی اگر سوئدی‌ها بخواهند رانت ایجاد کنند، ساختار اجازه نمی‌دهد.)

یک نکته مهم و بسیار کلیدی

برخلاف تصور رایج:
مساله «فرهنگ مردم» نیست.

مساله ساختار قدرت و هزینهٔ ریسک است.

وقتی سیستم هزینه‌ی رانت‌خواری را بالا ببرد، رفتار مردم به طور خودکار اصلاح می‌شود. اما برای این کار شفافیت، رقابت آزاد، انتخایات دمکراتیک، رساانه های آزاد، قوه قضائیه مستقل از دولت لازم است.

#######

این نوشته و تصویر ها با استفاده از «ChatGPT (OpenAI)» تهیه شده است«چت جی پی تی» ممکن است‌ اشتباه کند. میتوانید در هر موردی به منابع دیگر هم مراجعه کنید.

دسته‌ها:یادداشت, رنگارنگ