خانه › نقشه ها › ترکمنچای – پایان حاکمیت ایران برقفقاز

ترکمنچای – پایان حاکمیت ایران برقفقاز

بدست Abbas Djavadi on 15.02.2015

عباس جوادی – در تاریخ دوم اسفند برابر با 21 فوریه سال 1828 عهدنامه «ترکمنچای» بین ایران و روسیه به امضا رسید. متن عهدنامه را از طرف «اعلیحضرت قضا قدرت، پادشاه اعظم والاجاه، امپراطور اکرم شوکت دستگاه، مالک بالاستحقاق کل ممالک روسیه» ژنرال ایوان پاسکویچ و از سوی «اعلیحضرت کیوان رفعت خورشید رایت، خسرو نامدار پادشاه اعظم با اقتدار ممالک ایران» شاهزاده عباس میرزا امضاء کردند.

ورای این تعارفات، بعد از سال 1800 روسیه کوشش میکرد تک تک خان نشین های قفقاز را که با وجود خودمختاری عملی تحت حاکمیت ایران بودند، با مذاکره، تطمیع و یا تهدید به طرف خود بکشد. این در حالی بود که ایران در شرایط بی ثباتی، فساد، ضعف همه جانبه اقتصادی، سیاسی و نظامی به سر میبرد. در عین حال بدنبال کشتار هائی که محمدخان قاجار در این منطقه به راه انداخته بود، اعتبار حکومت ایران در قفقاز لطمه ای جدی خورده بود. در بعضی خان نشین ها مانند ولایات تفلیس و قوبا که از نظر حقوقی هنوز تحت حاکمیت ایران بودند، نیروهای نظامی روسیه مستقر شده بودند. جنگ و شکست جوادخان گنجه هنوز در پیش بود، اما خان قره باغ، ابراهیم خلیل خان با سرکشی نسبت به ایران، به روسیه عریضه نوشته حاکمیت تزار روس بر قره باغ را قبول کرده بود. این، البته از نظر حقوق بین المللی نمیتوانست اعتباری داشته باشد. در عین حال، در سیمای جواد خان گنجه، چهره مقاومت در مقابل روسیه نیز نمایان بود. با اینهمه، روند جدائی خان نشین های قفقاز شروع شده بود – بعضی ها با زور و دیگران با زر و یا بخاطر تنزل شدید وجهه دولت ایران. قرار بود جنگ های ایران و روسیه و امضای دو عهد نامه گلستان و ترکمنچای در سال های 1813 و 1828 به جدائی قفقاز از ایران رسمیت ببخشد. با «عهدنامه گلستان» و 15 سال بعد «عهدنامه ترکمنچای» (منعقده در بخش ترکمنچای شهرستان میانه در آذربایجان شرقی) دفتر ایران در قفقاز که اقلا از زمان ساسانیان شهر «دربندِ» آن مرز ایران و اقوام شمال قفقاز بود، کاملا بسته شد.

نقشه های زیربر پایه «کتاب درسی تاریخ روسیه» اثر سرگی ف. پلاتونوف چاپ 1924 در پراگ تهیه شده اند که این شناسه را دارد:
Sergej F. Platonov: Учебник Русской истории, Praque 1924

توضیح: تاریخ میلادی عهدنامه ها منطبق با هردو تقویم میلادی گرگوریان و ژولیان است و از این جهت دو روز مختلف با دوهفته فرق ذکر شده است. ضمنا متاسفانه از نظر تکنیکی میسر نشد که نام ولایات و شهر ها را که با حروف روسی روی نقشه ها چاپ شده بودند به فارسی برگردانیم. در اصل نقشه زیر بسیاری از این ولایات و شهر ها تاریخ الحاق آنها به روسیه نوشته شده است. ما شهر ها و مناظق معروف را شماره بندی کرده و در آخر این مقاله فهرست آنها را دادیم تا خواننده از روند تدریجی الحاق قفقاز از سوی روسیه تصوری کلی بدست آورد.

دولت عثمانی در این نقشه ها با رنگ قهوه ای معین شده است. خواننده خواهد دید که بعضی از نواحی غربی قفقاز و بخشی از شیار ساحلی دریای سیاه نیز که تحت حاکمیت عثمانی بوده (از جمله باتومی، پوتی و آبخازی)، کم و بیش در همین دوره به روسیه ملحق شده اند.

مناطق سفید رنگی که روی نقشه ها می بینید (چچنستان، قاراچای، آدی گی) در آن دوره خارج از حاکمیت ایران و یا روسیه بودند.

(متن مقاله: عباس جوادى، تنظيم نقشه ها: ناطق زینالوف).

مرزهای رسمی ایران، روسیه و عثمانی در سال 1800. برای بزرگ کردن نقشه رویش کلیک کنید

عهدنامه گلستان

طبق عهدنامه گلستان 12/25 اکتبر 1813 برابر با سوم آبان 1192 در روستای گلستان بین گنجه و شوشا، ایران حاکمیت روسیه بر ولایات گنجه، شیروان (باکو)، قره باغ، شکی، قوبا و همچنین داغستان و گرجستان را قبول نمود. خان نشین تالش اگرچه عملا تحت نظارت روس ها بود اما این موضوع هنوز بین ایران و روسیه حل نشده بود.

مرزهای ایران و روسیه بعد از عهد نامه گلستان 1813. برای بزرگ کردن نقشه رویش کلیک کنید

عهدنامه ترکمنچای

تلاش دیگر نظامی ایران برای بازگردانیدن مناطق ازدست رفته قفقاز به شکست های سنگین تری در مقابل قوای روسیه انجامید. طبق عهدنامه ترکمنچای، دوم اسفند 1206 برابر با 10/21 فوریه 1828 امضاء شده در قریه ترکمنچای در نزدیکی میانه، ایران حاکمیت روسیه بر ولایات ارمنستان و نخجوان و همچنین تالش را هم رسما پذیرفت و با این ترتیب تقریبا سرتاسر شمال رودخانه ارس از حاکمیت ایران خارج و رسما جزو روسیه تزاری شد.

مرزهای ایران و روسیه بعد از عهدنامه ترکمنچای 1828. برای بزرگ کردن نقشه رویش کلیک کنید

توضیحات:
نام و شماره (روی نقشه) شهر ها و ولایات و تاریخ الحاق آنان به روسیه:
1. تفلیس 1801
2. گنجه 1804
3. خان نشین شکی 1805
4. خان نشین شیروان 1805
5. خان نشین قره باغ 1805
6. شوشا (قره باغ) 1805
7. قریه گلستان
8. دربند 1806
9. قوبا 1806
10. باکو 1806
11. خان نشین تالش 1813
12. ایروان و خان نشین ایروان 1828
13. نخجوان،اردوباد و خان نشین نخجوان 1828

——————————————-

متن کامل «عهدنامه گلستان» در این لینک
متن کامل «عهدنامه ترکمنچای» در این لینک
متن این مقاله بصورت «اینفوگرافیک» در سایت رادیو فردا
مشابه این مقاله به ترکی آذری با حروف لاتین: TÜRKMƏNÇAY – 187