(از ابتدا تا قرن شانزدهم. تاریخ های داده شده تقریبی و میلادی هستند.)

گاهشمار

تاریخ ماوراءالنهر و ایران تا سال 1500

(تاریخ های داده شده تقریبی و میلادی هستند.)

1500-1000 پ. م.           مهاجرت اقوام هند و ایرانی (آریایی) از آسیای میانه و جنوب روسیه به نیم قاره هندوستان (هندی ها) و فلات ایران (ماد ها و پارسی ها).

1000-1200 پ. م.           تاریخ احتمالی تولد پیامبر زرتشت (بنابر بعضی روایات).

800 پ. م.                      قدرت گرفتن ماد ها.

745-626 پ. م.               اوج قدرت دولت آشور (آسور) از خلیج فارس تا مصر و آسیای صغیر.

626-539 پ. م.               تسلط بابل نو (کلدانیان) بر هلال حاصلخیز و فلسطین.

678-549 پ. م.               امپراتوری ماد

550-330 پ. م.               شکست مادها و آمیزش آنها با هخامنشیان. امپراتوری هخامنشیان از آسیای صغیر تا هندوستان.

356-323 پ. م.               اسکندر مقدونی هخامنشیان را شکست میدهد. تسلط اسکندر از مقدونیه تا ایران و هندوستان.

312 پ. م. – 64 م.           حاکمیت سلوکیان (جانشینان اسکندر) بر سرزمین وسیعی میان فرات و رود سِند.

150-64 پ.م.                              برافتادن سلوکیان و به قدرت رسیدن اشکانیان پارتی از آسیای مرکزی و خراسان.

78-250                         تسلط کوشانیان با مرکزیت پیشاور بر ماوراءالنهر، افغانستان و شمال غربی هندوستان.

224-651                       ساسانیان اشکانیان را شکست می دهند و بر یک امپراتوری از فرات تا سِند حکمرانی می کنند.

450–500                       حملات اقوام خیون و هپتالی («حیاطله») از آسیای مرکزی، حکمرانی هپتالیان (450–565) بر مناطق میان کاشغر و ایران و همچنین سُغد و پنجاب.

531                              تولد متفکر معروف مروزی پیش از اسلام، بزرگمهر، وزیر دانشمند خسرو انوشیروان.

500-600                       در دشت های شمالی آسیای مرکزی زبان های ترکی جایگزین زبان های ایرانی اکثریت مردم می شود.

552                              تاسیس نخستین دولت ترک (خاقانات گوک تورک) در آسیای میانه (منطقه آلتای میان چین، مغولستان، قزاقستان و قرقیزستان کنونی). سنگ نوشته های ترکی. تشدید اختلافات داخلی و تقسیم این دولت به دو قسمت شرقی و غربی.

565                              ائتلاف ساسانیان و خاقانات ترک بر ضد هپتالیان. شکست دولت هپتالیان، تسلط ساسانیان بر جنوب و غرب سرزمین هپتالیان و حکمرانی ترکان بر شمال آن. نفوذ تدریجی ترکان به سرزمین ساسانیان.

622                              ظهور اسلام. هجرت پیامبر اسلام و آغاز تقویم هجری.

632–661                       حکومت «خلفای راشدین» (ابوبکر، عمر، عثمان، علی). امپراتوری در حال گسترشِ اسلامی از سوریه تا رود آمو در شرق و در غرب تا خلیج سِرت در شمال لیبی.

633-654                       شکست ایران ساسانی از اعراب مسلمان. پیشروی اعراب در ایران. فتح ایران در ده سال

630                              در شمال ماوراءالنهر، شکست دو دولت شرقی و غربی ترک به دست چین.

652 به بعد:                     نخستین حمله های اعراب و مسلمانان از خراسان به ماوراءالنهر و آسیای مرکزی. نخستین آشنایی مردم بومی و ایرانی ماوراءالنهر و ترکان دشت های شمال با اعراب.

660–750                       خلافت امویان بر سرزمینی از رودخانه سِند تا اقیانوس اطلس.

 682                             تاسیس دومین دولت ترک (تورگش) در قرقیزستان کنونی.

699                              زبان کتبی سرزمین های شرقی (ایرانی) امپراتوری اسلامی از پهلوی به عربی تغییر می یابد.

711-713                       تسلط مسلمانان بر ماوراءالنهر (سُغد و خوارزم، فرغانه و چاچ) و سِند (هندوستان و پاکستان کنونی).

734-744                       شکست دومین دولت ترک (تورگش).

748-749                       قیام به آفرید و شکست آن در خراسان.

750                              اوج قیام عباسیان به رهبری ابومسلم خراسانی در خراسان.

750-850                       تحکیم اسلام در ماوراءالنهر.

750-1258                     خلافت عباسیان. انتخاب بغداد به عنوان پایتخت در 672. آغاز زوال قدرت سیاسی خلفای عباسی از قرن نهم به بعد و تبدیل تدریجی آنان به حکام صوری و نمادین تحت نفوذ ایرانیان و ترکان.

751                              شکست چین و متحدین آن در مقابل لشکریان اسلام احتمالا به دلیل تغییر جبهه ترک­های قارلوق در میانه جنگ. خروج چین از «سیاست بزرگ» ماوراءالنهر و آسیای مرکزی. افزوده شدن دو عامل جدید اعراب و ترک­ها به سیاست ماوراءالنهر.

755–837                       قتل ابومسلم به دستور خلیفه عباسی. شورش های ضد حکومتی در سرزمین های ایرانی (سنباد، استاد سیس، اسحاق «ترک»، المقنع، بابک خرمدین).

699                              تولد ابوحنیفه نعمان بن ثابت معروف به امام حنیفه، به روایتی اصالتا از کابل اما متولد کوفه، فقیه و متکلم نامدار اسلامی و بنیانگذار مذهب حنفی از مذاهب چهارگانه تسنن.

780                              تولد ابوعبدالله محمد خوارزمی، از بزرگترین ریاضی دانان جهان.

800-1000                     تولد مورخین و جغرافیا نویسان بزرگ ایرانی مانند ابوالقاسم عبدالله بن خردادبه، محمد بن جریر طبری، ابواسحاق ابراهیم بن استخری.

800–1100                     دوران طلایی دانش در اسلام با مرکزیت بغداد، بخارا، قاهره و قرطبه اسپانیا. افزایش تولید کاغذ در جهان اسلام و مخصوصا بغداد به کمک صنعتگران چینی و آسیای میانه. جنبش ترجمه آثار کلاسیک از پهلوی و بخصوص یونانی به عربی. برآمدن مشاهیر دیگری چون خوارزمی، فارابی، بیرونی، ابن سینا.

810                              تولد امام محمد بخاری، جمع آوری کننده معروف احادیث پیامبر و صحابه او.

819-873                       آغاز حکومت های منطقه ای ظاهرا تابع خلافت عباسی اما عملا مستقل در سراسر امپراتوری اسلامی. حکومت طاهریان در خراسان (نخستین حکومت در عمل مستقل و موروثی ایرانیان بعد از تسلط اعراب).

819-1004                     (در واقع 875-998) حکومت سامانیان در ماوراءالنهر و خراسان.

833 به بعد                      غلامان ترک به عنوان نظامی و فرمانده به خدمت سامانیان و خلفای عباسی در می آیند و تبدیل به قدرت تعیین کننده می شوند.

850  به بعد                     دوره احیای زبان فارسی و «بازگشت» آن به صورت فارسی دری معاصر در نتیجه آمیزش فارسی میانه (پهلوی) با عربی و غنی تر و ساده تر شدن آن. تالیف نخستین آثار ادبی و تاریخی به فارسی معاصر.

854/865                              تولد (احتمالی) محمد بن زکریا رازی، پزشک و فیلسوف معروف جهانی.

861                              خلیفه عباسی المتوکل به دست غلامان ترک خود به قتل می رسد. خلافت عملا تحت کنترل نظامیان ترک در می آید.

861-910                       حکومت صفاریان در خراسان و سیستان.

864-928                       حکومت شیعیان زیدی در ولایات ایرانی ساحل خزر.

870                              تولد متفکر و فیلسوف معروف جهانی ابو نصر فارابی.

900-1000                     تحکیم اسلام در میان ترکان. دوران معروف به «قرن تشیع» با آل بویه زیدی در ایران و فاطمیان در مصر.

حدود 934                       تولد ابوالقاسم فردوسی، سراینده «شاهنامه».

945-1055                     حکومت آل بویه در فارس ، کرمان و عراق.

حدود 950                       سلجوقیان ترک و قبایل ترک اُغوز به ماوراءالنهر و خوارزم کوچ می کنند و اسلام می آورند.

973                              تولد ابوریحان بیرونی، منجم، مورخ و حکیم معروف جهانی.

980                              تولد ابوعلی سینا، پزشک و فیلسوف معروف جهانی.

986                              آغاز لشکرکشی های محمود غزنوی به هند.

993-1004                     سقوط سامانیان. حکومت محمود غزنوی در خراسان جایگزین سامانیان می شود.

998-1186                     غزنویان بر سرزمینی میان غرب ایران تا هندوستان حکم می رانند.

999–1140                     قراخانیان ترک در ماوراءالنهر و آسیای مرکزی جایگزین سامانیان می شوند.

1000 به بعد                    تالیف نخستین آثار کتبی ترکی در آسیای میانه (دوره قراخانیان).

1000-1218                   سلجوقیان از خوارزم وارد ماوراءالنهر و خراسان می شوند و به سوی جنوب و مخصوصا غرب گسترش می یابند.

1004                            تولد ناصر خسرو قبادیانی، شاعر و مبلغ معروف اسماعیلی.

1008                            تولد نظام الملک، وزیر کاردان و دانشمند سلاطین سلجوقی.

1010                            تکمیل «شاهنامه» توسط فردوسی

1048                            تولد عُمر خیام نیشابوری، ریاضیدان، ستاره شناس، فیلسوف، متفکر و شاعر معروف جهانی.

1058                            تولد ابوحامد محمد طوسی معروف به امام غزالی، فقیه و متفکر معروف اسلامی.

1120                            تولد خاقانی شروانی، قصیده سرای بزرگ ایران

1141                            تولد شاعر و داستان سرای بزرگ ایران نظامی گنجوی.

1145                            تولد شاعر معروف متصوف فریدالدین عطار.

1180                            ترجمه «قانون طب» اثر ابن سینا به زبان لاتین.

1040–1118                   سرزمین میان رود آمو تا شام تحت حکومت سلجوقیان است.

1040  به بعد                   کوچ قبایل ترکمن (یا ترکمان) به آذربایجان، روم شرقی (آناتولی) و ولایت جزیره (شمال عراق) و اسکان آنان همراه با تصاحب زمین و ثروت ساکنان قبلی. کوچ بیشتر ترکمن ها از شرق به غرب در نتیجه موفقیت کوچ های نخست.

1071                            نخستین پیروزی مهم ترکان سلجوقی (آلب ارسلان) در شهر مانزیکرت (ملازگیرت) آناتولی بر امپراتوری روم شرقی. گسترش خان نشین های ترکی (بیک لیک ها) در آناتولی.

1118                            دولت سلجوقی میان خان نشین های مستقل تقسیم می شود. دودمان های مختلف سلجوقی در روم آناتولی (1077–1307) و خراسان (1097–1157) حکمرانی می کنند. سوریه و عراق نیز تحت حکومت های محلی قرار دارند که برخی از آنها سلجوقی هستند.

1210                            تولد سعدی شیرازی، ملقب به «استاد سخن» در شعر و نثر فارسی.

1140–1231                   برآمدن خوارزمشاهیان که میان 1119 تا 1220 اکثر ایران و ماوراءالنهر را تحت حکومت خود دارند.

1148                            حکومت غوریان در سیستان و خراسان. آنان برخی از متصرفات شرقی غزنویان را تصاحب می کنند.

1153                            قبایل اغوز ح‍کمرانان سلجوقی را در خراسان ش‍کست می دهند. تشدید کوچ ها و دست اندازی قبایل ترک اغوز در ایران و آناتولی.

1161–1181                   پنجاب مرکز غزنویان است.

1186-1206                   غوریان غزنویان را شکست می دهند و دهلی را در سال 1193 تصرف میکنند. آخرین حاکم غوری در سال 1206 به قتل میرسد.

1141-1200                   قراختائیان سلجوقیان را شکست داده و بر ماوراءالنهر حاکم می شوند.

1201                            تولد منجم و فیلسوف معروف خواجه نصیر الدین طوسی.

1206–1526                   غلامان سابق ترک در دهلی به سلطنت می رسند و بر اکثر شبه قاره هند حکومت می کنند.

1207                            تاریخ احتمالی تولد مولانا جلال­الدین بلخی (رومی).

1218–1334                   حمله های ویرانگر و حاکمیت مغول از چین تا سواحل دریای مدیترانه. امپراتوری مغول بعد از چنگیز خان میان ایلخانان مختلف تقسیم می شود که به عنوان حکام محلی حکومت می کنند.

1240                            قیام بکتاشیان در آناتولی تحت رهبری بابا اسحاق که به خلیفه چهارم علی بن ابیطالب مقام الوهیت می دهد. گسترش ادبیات ترکی و مردمی علوی در آناتولی.

1256–1335                   ایلخانان مغول اسلام می آورند و در ایران و عراق حکومت می کنند. جغتایی های مغول تا 1336 در ماوراءالنهر حکومت میکنند.

1258                            حمله و تخریب بغداد به دست مغول ها، قتل خلیفه و سقوط کامل خلافت عباسی.

1288–1326                   یکی از حاکمان محلی (بیک های) ترک آناتولی به نام عثمان بیک دودمان عثمانی را پایه گذاری میکند و گسترش میدهد.

حدود 1300                     پیشرفت صنعت چاپ از طریق قالب های حکاکی شده در آسیای مرکزی و ماوراءالنهر.

1315 یا 1316                تولد خواجه حافظ شیرازی، شاعر معروف جهانی، ملقب به «استاد غزل» فارسی.

1318                            تولد متصوف معروف برهان الدین نقشبند بخاری، بنیانگذار طریقت «نقشبندیه».

1337–1381                   قیام ضد ایلخانی، حکومت سربداران شیعه در غرب خراسان.

دهه 1350                      طاعون سیاه حدود نصف جمعیت کل ایران و قفقاز را هلاک میکند.

1370                            تیمور («لنگ») از ماوراءالنهر حملات خود را آغاز میکند و از رود سند تا فرات را تصرف می نماید. تصرف و غارت دهلی توسط تیمور در 1398.

1402                            تیمور ضمن حمله به ترکیه عثمانی، سلطان بایزید را اسیر می گیرد.

1414                            تولد شاعر بزرگ خراسان نورالدین جامی.

1417                            منجم و دانشمند معروف ترک الغ بیک مدرسه خود را در سمرقند افتتاح میکند.

1441                            تولد شاعر معروف ترک ازبک علیشیر هِرَوی معروف به «نوایی» که در انسجام و غنای ترکی ازبکی نقش بزرگی ایفا کرد.

1450                            تولد نقاش و هنرمند معروف کمال الدین بهزاد.

1453                            عثمانی ها کنستانتینوپل (قسطنطنیه یا استانبول) کنونی را تصرف می کنند. پایان امپراتوری یونانی و مسیحی بیزانس (روم شرقی) و تکمیل حاکمیت ترکان مسلمان بر آسیای صغیر (ترکیه کنونی).

1483                            تولد محمد فصولی بغدادی، معروف به مهم ترین شاعر ترکی گوی آذربایجان.

1491–1736                   برآمدن صفویان در ایران. اتحاد بسیاری از قبایل ترک آناتولی با شاه اسماعیل و حاکمیت بر ایران.

1501                            تاسیس دولت صفوی. شیعه دوازده امامی مذهب رسمی ایران اعلام میشود.

1500–1599                   حکمرانی ترک­های ازبک شیبانی بر ماوراءالنهر.

1500–1922                   امپراتوری عثمانی در مرحله اوج خود (قرن هفدهم) بر سرزمین گسترده ای از عربستان، بین النهرین و ترکیه کنونی تا اروپا و شمال آفریقا حکمرانی میکند.

دسته‌ها:ماوراءالنهر و اسلام, ریگ آمو