«فساد ساختاری» در رژیم‌های بلوک شرق (یعنی نظام‌های کمونیستی تحت نفوذ شوروی از دههٔ ۱۹۴۰ تا ۱۹۸۹) یکی از عوامل مهم فروپاشی آن نظام‌ها بود.

به‌طور خلاصه می‌توان گفت فساد در این کشورها فقط «رفتار فردی» نبود، بلکه در ساختار نظام سیاسی و اقتصادی آن‌ها ریشه داشت. در ادامه، به چند بُعد اصلی آن اشاره می‌کنم:

۱. ریشه‌های ساختاری فساد

در نظام‌های کمونیستی، دولت تقریباً مالک تمام منابع تولید و توزیع بود: کارخانه‌ها، زمین‌ها، بانک‌ها، حتی فروشگاه‌ها. این تمرکز کامل قدرت اقتصادی در دست حزب کمونیست باعث شد:

• رقابت آزاد و شفافیت از بین برود؛
• وفاداری حزبی جای شایستگی را بگیرد؛
• تصمیم‌گیری‌ها در پشت درهای بسته انجام شود.

در نتیجه، هر مقام حزبی می‌توانست با نفوذ خود، منابع یا کالاهای کمیاب را به خویشاوندان و نزدیکانش اختصاص دهد — نوعی رانت سیستماتیک.

۲. فساد اداری و اقتصادی

در بیشتر کشورهای بلوک شرق (مانند لهستان، چکسلواکی، آلمان شرقی، مجارستان و شوروی)، کمبود کالاهای مصرفی فراگیر بود.
مردم برای به‌دست آوردن کالاهای ساده مانند گوشت، تلویزیون یا خودرو مجبور بودند به شبکه‌های غیررسمی («بلات» در شوروی) متوسل شوند — یعنی روابط شخصی، رشوه یا مبادلهٔ نفوذ.

بنابراین، فساد در سطح جامعه نیز به یک «شیوهٔ بقا» تبدیل شد.

۳. فساد سیاسی و حزبی

در رأس هرم، حزب کمونیست به‌عنوان تنها نیروی سیاسی، خود را «مصون از نظارت» می‌دانست. هیچ نهاد مستقل قضایی یا رسانه‌ای وجود نداشت که بتواند تخلفات مقامات را بررسی کند.
در نتیجه:

• وفاداران حزبی مناصب کلیدی را میان خود تقسیم می‌کردند.
• امتیازات خاص (خانه، خودرو، کالاهای وارداتی) برای نخبگان حزبی محفوظ بود.
• مردم عادی با نارضایتی شاهد شکاف طبقاتی در «جامعهٔ مساوات‌طلب» بودند.

۴. نقش فساد در فروپاشی

در دهه‌های ۱۹۸۰، فساد و ناکارآمدی اداری به‌قدری گسترده شد که حتی بخشی از نخبگان حزبی نیز از درون به نظام بی‌اعتماد شدند.
نمونه‌ها:

• در شوروی، گزارش‌های دورهٔ گورباچف (پرسترویکا) نشان می‌داد که حتی رهبران جمهوری‌ها در فساد مالی و قاچاق کالا شریک‌اند.
• در رومانی، خانوادهٔ چائوشسکو نمونهٔ کلاسیک «فساد موروثی» بود.
• در لهستان و آلمان شرقی، نارضایتی از امتیازات نخبگان به جنبش‌های اعتراضی و نهایتاً سقوط نظام انجامید.

۵. بعد از فروپاشی

پس از ۱۹۹۱، بسیاری از همان شبکه‌های فاسد حزبی، با تغییر لباس به سرمایه‌داران یا سیاستمداران جدید تبدیل شدند. در روسیه و برخی کشورهای دیگر، الیگارشی‌های کنونی تا حد زیادی از همان ساختارهای فاسد قدیمی ریشه گرفتند.

(با استفاده از دو پلاتفرم هوش مصنوعی، «کوپیلوت» مایکروسافت و «چت جی پی تی»)

دسته‌ها:یادداشت