هزار سال پيش وقتی قبایل ترک زبان در خراسان، آنگاه در همه ایران و سپس در روم شرقی پخش شدند، زبان تقریبا همه آنها کم و بیش شبیه هم بود، چونکه اکثریت بزرگ این قبایل از ایلات اوغوز بودند که در مجموع زبان جنوب غربی ترکی را تکلم میکردند. با اینهمه، میتوان گفت که حتی هر قبیله و طایفه لهجه کمی متفاوتی داشت. در ایران، از همان دوره غزنويان و سلجوقيان تا كنون زبان ترکی را پیوسته «ترکی» (خود تركى زبانان «توركى») نامیده اند.

تنها در چند مورد ترکی آذری را در ابتدا «ترکی قزلباشی» و یا «ترکی عجمی» و ترکی آناتولی را «ترکی رومی» ناميده اند. در چند مورد نیز اروپائی ها ترکی ایران را «ترکمانی» نامیده اند.این نوع تمایز ها هم زمانی میشده که میخواستند فرق بین این لهجه ها را معین کنند. مثلا محمد رضا و عبدالجمیل نصیری، پدر و پسر تبریزی که از منشی های دربار سلطان سلیمان صفوی بودند، در اوایل سال های ۱۷۰۰ یک فرهنگ لغات نوشتند که اخیرا هم در تهران چاپ شد. نام این اثر «فرهنگ نصیری، ترکی جغتائی، رومی، روسی و قلماقی به فارسی» است. ترکی زبان های ایران زبان خودشان را ترکی (تورکی) می نامیدند. در عثمانی هم به زبان خودشان ابتدا «عثمانی» («عثمانلیجا») و بعد ها «ترکی» («تورکجه») میگفتند و اگر لازم شد که در مقام مقایسه تاکید کنند که کدام ترکی، آنوقت میگفتند ترکی رومی و یا عثمانی. یعنی وقتی لازم شد، صفت کشور، منطقه، شهر و یا قوم گویشور آن لهجه و زبان را به آن داده ایم، مانند ترکی استانبولی، ترکی تبریزی و غیره. این سبک نامگذاری زبان ها در همه اقوام و ملل بوده است.

بعد از جدائی قفقاز مسلمان از ایران در سال های ۱۸۰۰ و حتی قبل از آن، منابع روسی به زبان ترکی مسلمانان شمال ارس «تاتاری» میگفتند. یک علتش هم این بود که روس ها هنگام حملات و کوچ های مغول ها، با تاتارها زودتر از ترک های اوغوز آشنا شده بودند. بعدا روس ها هم زبان ترکی شمال ارس را «ترکی» نامیدند. حتی بعد از انقلاب اکتبر و تاسیس حکومت شوروی زبان ترکی شمال ارس را «ترکی» مینامیدند. اما احتمالا برای پرهیز از تاکید بر نزدیکی زبان ترکیه و آذربایجان شوروی، شروع کردند این زبان را «آذربایجانی» و یا «زبان آذربایجان» بنامند و ترکی زبانان قفقاز هم بخصوص در زمان شوروی به تبعیت از روس ها زبان خودشان را مصرانه «آذربایجانی» نامیدند و از کاربرد نام «ترکی» برای زبان خود پرهیز کردند. من در چند مقاله استدلال کرده ام که این تعبیر غلطی هست و آذربایجان فقط یک زبان ندارد. درست ترش آن است که بگویند «ترکی آذربایجانی» و یا بطور ساده تر: «ترکی آذری» تا معلوم شود منظور کدام ترکی است. ما در ایران همچنان زبان ترکی خودمان را ترکی («تورکی») مینامیم و این هم خودش وجه تمایز زبان ترکی ما با ترکی ترکیه و یا جمهوری آذربایجان و یا مثلا ازبکی و غیره است.

و اما در آسیای میانه، ازبک ها و اویغورها و دیگر مللی که زبان هایشان مجموعا از خانواده زبان های ترکی (تورکیک) است، زبان خودشان را ترکی نمی نامند. ازبک زبان خودش را ازبکی مینامد، قزاق، قزاقی و ترکمن، ترکمنی. اما همه آنها میدانند که این زبان ها از نظر تاریخی و ساختاری مربوط به یک خانواده بودند و هستند. این مانند زبان های ژرمنی است که فقط عبارت از آلمانی نیست، بلکه شامل انگلیسی، سوئدی، داچ، نروژی و غیره هم میشود. امروزه یک انگلیسی هم نمیگوید «زبان من ژرمنی است،» میگوید «انگلیسی» است اما البته میداند که از نگاه تاریخی و ساختاری، انگلیسی هم مانند آلمانی یک زبان ژرمنی است. حساب آسیای میانه جداست. مثلا نام ازبکی میانه در زمان تیمور، بابر و شیبک خان «ترکی» نبود، «جغتائی» بود، بعد از شوروی هم نامش را گذاشتند «ازبکی». حالا هم نمیگویند «ترکی،» بلکه میگویند «ازبکی.» اما تحول زبان های اوغوزی در ایران و آناتولی طوری بوده که هم ما و هم ترک های ترکیه به زبان خودشان و خودمان «ترکی» گفته ایم، بنا براین اگر بپرسند کدام ترکی؟ باید مشخص کنیم ترکی آذری و یا ترکی ترکیه و غیره.

منابع:

Djavadi, A.: َAzerbaycan Türkçesinin Adlandırılması Hakkında Bazı Notlar, in: Türk Dünyası Tarih Dergisi, Haziran 1987

دسته‌ها:زبان آذربایجان در گذر زمان