البته این سوال یک فرض تاریخی غیر واقعی ‹(counterfactual history)‹ است و پاسخ قطعی ندارد، اما می‌شود با توجه به شرایط ایرانِ حدود ۱۳۰۰ شمسی (دههٔ ۱۹۲۰ میلادی) اما می‌شود با توجه به شرایط ایرانِ حدود ۱۳۰۰ شمسی (دههٔ ۱۹۲۰ میلادی) در رابطه با تاسیس یک نظام جمهوری یا پادشاهی اسلامی بدون پیدایش میان دورۀ رضا شاه و سپس محمد رضا شاه، سناریوهای نسبتا معقولی ترسیم کرد.

4

در آن مقطع، ایران کشوری بود با:

• بی‌ثباتی سیاسی شدید
• نفوذ گستردهٔ روحانیت در جامعه
• قدرت‌های محلی و عشایری
• دخالت مستقیم روس و انگلیس
• دولت مرکزی بسیار ضعیف (پایان قاجار)

حال ببینیم اگر به‌جای قدرت‌گیری رضا شاه پهلوی، یک حکومت اسلامی شبیه امروز شکل می‌گرفت، چه می‌شد:

سناریو اول: «جمهوری اسلامی» در دههٔ ۱۳۰۰

۱. احتمال تشکیل

• از نظر اجتماعی ممکن بود؛ چون روحانیت نفوذ مردمی داشت.
• اما روحانیت آن زمان انسجام ایدئولوژیک امروز را نداشت:
  • نه نظریهٔ ولایت فقیهٔ سیاسیِ مدون
  • نه تجربهٔ دولت‌داری مدرن
  • نه ساختار حزبی ـ امنیتی

نتیجه: جمهوری اسلامیِ امروزی قابل کپی در ۱۳۰۰ نبود.

۲. سیاست داخلی

• دولت مرکزی ضعیف‌تر از دولت رضا شاه
• قدرت گرفتن:
  • مراجع محلی
  • عشایر
  • روحانیون رقیب
• احتمال بالای جنگ داخلی مذهبی–قومی

به‌جای «دولت مقتدر»، ایران شبیه:

• افغانستان اوایل قرن ۲۰
• عراق بعد از سقوط عثمانی

می‌شد.

۳. توسعه و مدرنیزاسیون

در این سناریو:

• کشف حجاب؟ ❌ نمیشد.
• آموزش مدرن سراسری برقرار نمی شد. ❌
• ارتش ملی منسجم نمیشد.
• قوۀ قضائیه و دادگستری مستقل از فقه و شریعت تاسیس نمی گردید. ❌
• راه‌آهن، کلاً شبکه راه ها و سازمان و تمرکز اداری و مالیاتی بسیار محدود میماند.

➡️ ایران احتمالاً تا دهه‌ها عقب‌تر از ترکیه، مصر و حتی عراق می‌ماند.

۴. سیاست خارجی

• بسیار آسیب‌پذیر در برابر:
  • انگلیس
  • شوروی
• احتمال:
  • تجزیهٔ عملی کشور
  • ایجاد دولت‌های وابسته (مثل آذربایجان، و جنوببه خاطر منابع نفتی، مانند لیبی)

سناریو دوم: «پادشاهی اسلامی» (شاه + روحانیت)

چیزی شبیه:

• پادشاه مذهبی
• فقه حاکم بر قانون
• بدون سکولاریسم رضا شاه

نتیجهٔ محتمل:

• شبیه ایرانِ اواخر قاجار با ظاهری مذهبی‌تر
• ضعف مزمن دولت
• ادامهٔ نفوذ و مداخلۀ مسبیگانگان
• عدم شکل‌گیری هویت ملی مدرن

احتمالاً سلطنتی حتی ضعیف‌تر از دورهٔ احمد شاه قاجار.

مقایسهٔ خلاصه

جمع‌بندی نهایی

اگر در ایرانِ صد سال پیش به جای نظام پادشاهی پهلوی حکومتی شبیه جمهوری اسلامی ایران تشکیل می‌شد، به‌احتمال زیاد:

• ایران دولت–ملت مدرن نمی‌شد
• یا به کشوری نیمه‌تجزیه‌شده و وابسته بدل می‌گشت
• و یا دهه‌ها درگیر بی‌ثباتی داخلی می‌ماند

در واقع، اقتدار خشن ولی نوسازِ رضا شاه، سراسری، سکولار و رو به غرب بودن سلسله پهلوی پاسخی بود به شرایط خاص آن زمان؛ نه لزوماً بهترین پاسخ اخلاقی و دمکراتیک به معنای امروزی، اما از نظر تاریخی کارآمدترین گزینهٔ موجود.

+++++++++++++++

این نوشته با استفاده از ‹«ChatGPT (OpenAI)»› تهیه شده است«چت جی پی تی» ممکن است‌ اشتباه کند. میتوانید در هر موردی به منابع دیگر هم مراجعه کنید.

دسته‌ها:کتاب های عباس جوادی, گذار از نظام اسلامی, رنگارنگ